3 - مطلب اول - شرح منظومه جلد 2

3 - مطلب اول

اصل عليت غائي بر سراسر هستي حكمفرما است

ما از سه مطلبي كه در بيت هاي گذشته آمده بود بر خلاف ترتيب كتاب منظومه ، مطلب دوم و سوم را كه يكي مربوط به رابطه ء علت فاعلي و علت غائي و ديگري مربوط به حركت طبعي و قسري بود بيان كرديم ، باقي مانده مطلب اول كه مربوط است به عمومي اصل عليت غائيه . يعني اينكه هر جا كه عليت هست همانطور كه ناگزير علت فاعلي وجود دارد علت غائي نيز وجود دارد و اصل عليت غائيه بر سراسر كائنات و مخلوقات اعم از مجرد و مادي و اعم از ذي شعور و غير ذي شعور حكمفرما است . گفتيم كه عقيده ء حكماء الهي اين است كه هر فعلي براي غايت و هدفي به وجود مي آيد هر فاعلي كار خود را براي هدف و غايتي انجام مي دهد .

آيا در مطلق حركات است يا در خصوص حركات انتقالي ، كه هميشه در ملاء و محيط عائق دار صورت مي گيرد ؟ اگر نظرشان به اين بوده است كه خاصيت قسر اين است كه و لو به عائق و مانع برنخورد دوام پيدا نكند ، آنچنانكه از استدلال حاجي سبزواري ( اذ مقتضي الحكمه والعنايه . . . ) بر مي آيد البته ميان نظر قديم و جديد تضاد است .