درس هجدهم - ره توشه حج نسخه متنی

يكى از نزديكان امام مى گويد: «هرگاه دوستان و برادران آن امام به حضورش مى آمدند، از خانه آن بزرگوار بيرون نمى رفتند مگر اينكه با غذاهاى خوب ايشان را پذيرايى مى كرد و لباسهاى نفيس به آنان هديه مى داد و مى فرمود: «ما حَسَنة الدّنيا إلاّ صِلَة الإخوان وَالمعارف»; «نيكى دنيا چيزى نيست جز هديه دادن به برادران و دوستان.» يكى از دوستان امام به نام ابى عبيده مى گويد: «در سفر، رفيق و همراه امام باقر(عليه السلام)بودم. در طول سفر هميشه نخست من سوار بر مركب مى شدم و سپس آن حضرت برمركب خويش سوار مى شد. زمانى كه بر مركب مى نشستيم و در كنار يكديگر قرار مى گرفتيم، آن چنان با من گرم مى گرفت و از حالم جويا مى شد كه گويى لحظاتى قبل در كنار هم نبوده ايم و دوستى را پس از روزگار دورى جسته است. به آن حضرت عرض كردم: اى فرزند رسول الله! شما در معاشرت و لطف و محبت به همراهان و رفيقان به گونه اى رفتار مى كنيد كه از ديگران سراغ ندارم و براستى اگر ديگران دست كم در اولين برخورد، رفتار خوشى با دوستانشان داشته باشند، ارزنده خواهد بود. امام باقر(عليه السلام) فرمود: آيا نمى دانى كه مصافحه و دست دادن چه ارزشى دارد؟ مؤمنان هرگاه با يكديگر مصافحه كنند و دست دوستى بفشارند، گناهانشان همانند برگ هاى درخت فرو مى ريزد و در منظر لطف خدايند تا از يكديگر جدا شوند. اسود بن كثير گويد: تهيدست شدم و دوستانم به من رسيدگى نكردند، نزد امام باقر(عليه السلام) رفتم و از نيازمندى خود و جفاى برادران شكوه كردم، آن حضرت فرمود: «بئس الأخ أخٌ يرعاك غنيّاً و يقطعك فقيراً»; «بد برادرى است آن كس كه به هنگام توانمندى حالت را بپرسد و تو را در نظر داشته باشد ولى زمانى كه نيازمند شدى، از تو جدا شود!» آنگاه امام به خدمتكار خود دستور داد تا هفتصد درهم به من بدهند، سپس فرمود: اين مقدار را خرج كن و هرگاه تمام شد و نياز داشتى باز مرا از حالت خود آگاه ساز. امام صادق(عليه السلام) از توجه پدر به نيازمندان ياد مى كند و مى فرمايد: روزى نزد پدرم آمدم، ايشان در حال تقسيم هشت هزار دينار بين تهيدستان مدينه بود. او يك خانواده يازده نفرى را كه همه برده بودند، آزاد كرد. و يا لباسى براى ما مى آورد و مى فرمود: «هذه معدّة لكم قبل أن تلقوني»; «اين را قبل از اينكه بياييد براى شما كنار گذاشته بودم.»

شهادت

هشام بن عبدالملك از ارتباط تنگاتنگ ميان امام و مردم بيم داشت و آن چشمه هدايت را تهديد جدى براى خلافت خاندان اموى مى دانست، لذا آن حضرت را پس از دستگيرى به دمشق منتقل كرد و زير نظر شديد مأموران قرار داد. ابوبكر حضرمى گويد: «هنگامى كه ابو جعفر(عليهما السلام) به شام برده شد، براى ديدار با هشام به خانه او رفتم، قبل از آنكه امام وارد شود، هشام به يارانش گفت: هنگامى كه من از سرزنش محمد بن على(عليهما السلام) دست كشيدم شما او را به باد سرزنش بگيريد. سپس دستور داد تا امام را وارد كنند. هنگامى كه ابوجعفر(عليهما السلام) وارد شد با اشاره دست به يكايك حاضران سلام كرد و نشست. هشام از اينكه امام به هنگام سلام او را خليفه نخوانده و بدون اجازه او نشسته است، بسيار خشمگين شد. آنگاه به توهين و توبيخ امام پرداخت و حاضران يكى پس از ديگرى به حضرت بى احترامى كردند. پس از آنكه همه ساكت شدند، امام⁽⁴³⁸⁾ برخاست و فرمود: در زندان با زندانيان به گفتگو پرداخت و پس از چندى آنان شيفته حضرت شدند، هشامكه نقشه خود را ناكام يافت امام را روانه مدينه ساخت⁽⁴⁴⁰⁾ و آنگاه ايشان را بهوسيله زهر مسموم كرد و به شهادت رساند. موّرخان تاريخ شهادت امام باقر(عليه السلام) را 7 ذى الحجه سال 114 هـ . ق . دانسته اند.

درس هجدهم

سيره عملى امام باقر

(عليه السلام) محمّد الله اكبرى

شمايل

نام شريفش «محمد»، كنيه اش «ابوجعفر» و لقبش «باقر» بود.⁽⁴⁴²⁾ از آن روى باقر ناميده شد كه شكافنده علم، پرچمدار دانش و آشكار كننده گنج هاى نهان علوم و معارف بود. متمايل بود،⁽⁴⁶⁵⁾ چون خشمگين مى شد، خشمگينانه به آسمان مى نگريست، چنانكه بيننده خشم را در چهره اش مى ديد.

اوصاف

مسلمانان در هر مسأله اى در مى ماندند، به گنجينه دانش وى روى مى آوردند.دانشمندان بزرگ در نزد وى چون كودكى دانش آموز در نزد معلّم بودند. «جابر بن عبدالله انصارى» آخرين بازمانده ياران پيامبر، در مجلس درسش حاضر مى شد و علم مى آموخت.⁽⁴⁷²⁾ ارباب مذاهب و جويندگان دانش، پرسش هاى مشكل خود را از حضرتش مى پرسيدند.

عبادت

امام صادق(عليه السلام)⁽⁴⁷⁷⁾ فرمود: پدرم در مناجات شبانه اش مى گفت: «خدايا! فرمانم دادى نبردم، نَهْيَمْ كردى اطاعت نكردم، اكنون بنده ات نزد تو آمده و عذرى ندارم.» آنگاه كه به سفرحج مى رفت، چون به حرم مى رسيد، غسل مى كرد. كفش هايش را در دست مى گرفت و مسافتى را پياده مى رفت.⁽⁴⁷⁹⁾ و چون وارد مسجد الحرام مى شد، به كعبهنگاه مى كرد و با صداى بلند مى گريست. حتى در شب وفاتش، مناجات شبانه اش را ترك نكرد.⁽⁴⁸⁰⁾ چون غمگين مى شد، زنان و كودكان را جمع مى كرد، او دعا مى كرد و آنها آمين مى گفتند.

مهابت و شجاعت

علم، تقوا، زهد و پارسايى اش چنان عظمت، جلالت و ابّهتى به وى داده بود كه كسى نمى توانست او را سير نگاه كند.⁽⁴⁸²⁾ و دانشمندان بزرگ; از جمله «حكم بن عُتَيْبه» با همه عظمت و بزرگى شان، در نزد او كودكى دانش آموز مى نمودند. يكى از همراهان هشام بن عبدالملك خليفه اموى، به هنگام حج، چون توجه و احترام مردم به آن حضرت را ديد، تصميم گرفت با طرح سؤالى او را شرمنده كند و چون به نزد آن گرامى رسيد و چشمش به او افتاد، تنش لرزيد، رنگش پريد و زبانش بند آمد. يا آنكه در ميان مردم همانند يكى از آنها بود و از متواضع ترين مردم به شمار مى آمد، ولى در مقابل ستمكاران شجاعانه مى ايستاد واز حق وحقيقت دفاع مى كرد. آنگاه كه خليفهاموى، هشام بن عبدالملك آن حضرت را به دمشق احضار كرده بود، در مجلسى كه تمام سران اموى گرد آمده بودند، ابتدا هشام و سپس ديگر سران بنى اميه آن حضرت را سرزنش كردند. او مردانه به پا خاست و از اسلام و اهل بيت پيامبر دفاع كرد، به گونه اى كه هشام از سخن آن حضرت، كه امويان را غاصب حقوق اهل بيت معرفى مى كرد، به اندازه اى خشمگين شد كه فرمان داد امام را زندانى كنند.⁽⁴⁸⁵⁾ در مجلسى ديگر در نزد هشام، در حالى كه در كنار او و بر تخت وى نشسته بود، در پاسخ هشام، حقانيت خانواده خود را اثبات كرد، هشام از پاسخ امام چنان به خشم آمد كه صورتش سرخ شد و چشمانش برگشت. حتى در شب وفاتش، مناجات شبانه اش را ترك نكرد. هرگاه غمگين مى شد، زنان و كودكان را پيرامون خود گرد مى آورد و دعا مى كرد و آنها آمين مى گفتند.

رفتار با ياران و ديگر مردم

آن بزرگوار، يارانش را به همدردى و برادرى و نيز يارى مسلمانان سفارش مى كرد و مى فرمود: «دوست داشتنى ترين كارها نزد خدا اين است كه مسلمانى، شكم مسلمانى را سير كند، غمش را بزدايد و دَينش را ادا كند.» و در باز كردن بار و بنه اش به او يارى مى داد.⁽⁴⁹⁰⁾ در تشييع جنازه مردمِ عادى شركتمى كرد،⁽⁴⁹¹⁾ لغزشهاى ياران را ناديده مى گرفت⁽⁴⁹²⁾ و مى فرمود:از تحقير مسلمانان نهى مى كرد و به غلامان و كنيزانش مى فرمود:«فقيران را فقيرنناميد وآنها رابااين نام نخوانيد، بلكه آنان رابه بهترين نامهايشان صدا بزنيد.»در اصلاح جامعه و جلوگيرى از فساد و تنبيه بدكاران تلاش مى كرد، آنگاه كه از دزدىِ افرادى آگاه شد به غلامانش دستور داد، آنها را گرفتند و به والى مدينه تحويل دادند و اموال دزديده شده را، خود به صاحبان آنها برگرداند.⁽⁴⁹⁵⁾ ياران و همراهان را غذا مى داد و چون كمى از آنان فاصله مى گرفت در برخورد مجدد با آنان چنان احوال پرسى مى كرد كه گويا مدتها آنها را نديده است.

آراستگى ظاهر

غذا خوردن

غذا را با «بسم الله...» آغاز و با «الحمدلله...» پايان مى برد، و آنچه كه در اطراف سفره ريخته مى شد، اگر در خانه بود، برمى داشت و اگر در بيابان بود براى پرندگان وا مى نهاد.

ميهمانى دادن

غذا دادن به مؤمنان، بهويژه شيعيان را بسيار مهم مى شمرد⁽⁵⁰⁴⁾ و به ياران خود سفارش مى كرد كه: دوستان و هم كيشان خود را ميهمان كنند و غذا بدهند.⁽⁵⁰⁵⁾ مى فرمود:«كمك به خانواده يك مسلمان و سير كردن شكمشان و بى نياز كردن آنها از مردم، برايم از هفتاد حج بهتر است.»بود. ميهمان زياد به خانه مى برد. به ميهمانان غذاى لذيذ مى داد⁽⁵⁰⁸⁾ اجازه نمى داد ميهمانشكار كند.

تجارت و كار

يارانش را به كار و كسب تشويق مى كرد. از شغل آنها مى پرسيد; اگر بيكار بودند سفارش بسيار مى كرد كه به كارى مشغول شوند⁽⁵¹⁰⁾ و مى فرمود:«من كسى را كه كار و كاسبى را رها كرده و به پشت بخوابد و بگويد; خدايا! روزى ام ده،دشمن دارم.»به يكى از يارانش كه بيكار بود فرمود:«مغازه اى بگير، جلويش را جاروب كن و آب بپاش، بساطى در آن بگستر، چون چنين كنى وظيفه ات را انجام داده اى!»به يارانش سفارش مى كرد كه اگر آب يا زمينى را مى فروشند حتماً با پول آن آب و زمين بخرند.⁽⁵¹³⁾ آن گرامى، تنها سفارش به كار نمى كرد، بلكه خود نيز به باغ ومزرعه خويش مى رفت و حتى در هواى گرم تابستان، عرق ريزان كار مى كرد. آنحضرت مى فرمود: «دنيا چه ياور خوبى براى طلب آخرت است!» و غلامان خويش را كه به كارى وامى داشت بر آنها سخت نمى گرفت و آنها را در انجام كار آزاد مى گذاشت;اگر كارشان سنگين و مشكل بود، خود نيز به آنها كمك مى كرد و مى فرمود:«هرگاه غلامان خود را به كار مى گيريد و كار بر آنان سخت است، خودتان نيز با آنان كاركنيد.»

سخاوت و بخشش

مگر آنكه غذايش مى داد، لباس نيكويش مى پوشاند و مبلغى پول به او مى بخشيد. بخشش او به حدى بود كه مورد اعتراض نزديكان قرار مى گرفت.⁽⁵¹⁸⁾ آن حضرت ياور بيچارگان، يار درماندگان و دستگيرِ راه ماندگان بود. هرگاه شيعيانش از شهرهاى ديگر به ديدارش مى رفتند، زاد و توشه راه و لباس و جايزه شان مى داد و مى فرمود: «پيش از آنكه ملاقاتم كنيد اينها برايتان آماده شده بود.» و از مرگ بد پيشگيرى مى كند.»⁽⁵²⁵⁾ پيوسته يارانش را به همدرى و دستگيرى يكديگر سفارش مى كرد و مى فرمود:«چه بد برادرى است برادرى كه چون غنى باشى همراهت باشد و چون فقير شوى تو را تنها بگذارد.»و مى فرمود: «برادرى آنگاه كامل است كه يكى از شما دست در جيب رفيقش كند و هرچه مى خواهد برگيرد.»