شناخت نفس - عرفان اسلامی جلد 10

شناخت نفس

امام صادق عليه‏السلام از رسول خدا صلى‏الله‏عليه‏و‏آله نقل مى‏كند :

هركس خود را شناخت ، خداى خود را شناخته است .

چرا كه هرگاه دانست كه بدن انسان با وجود ضعف و حقارتى كه دارد ، محتاج به مدبّر و متصرّف است و بى‏وجود مدبّر و متصرّف كارهاى بدن صورت نمى‏گيرد ، پس به اين واقعيت اقرار مى‏كند كه جهان هستى با وجود عظمت و جبروت كه مشتمل است بر مجردات و ماديات و مركبات و بسايط و علويات و سفليات و هركدام از اين‏ها مشتمل است بر اجناس متعدّده و انواع متشتّته و افراد مختلفه و هرشخصى از آن‏ها مشتمل بر لطايف صنع و عجايب فطرت ، چگونه بى‏مدبّر و متصرف مى‏تواند باشد كه مدبّر و متصرّفى ندارد مگر ذات اقدس بارى تعالى كه جز او هم احاطه به كثرت موجودات و ظاهر و باطن عالم هستى ندارد .

قُل لَّوْ كَانَ الْبَحْرُ مِدَاداً لِكَلِمَاتِ رَبِّى لَنَفِدَ الْبَحْرُ قَبْلَ أَن تَنفَدَ كَلِمَاتُ رَبِّى وَلَوْ جِئْنَا بِمِثْلِهِ مَدَداً [435] .

بگو : اگر دريا براى [ نوشتن ] كلمات پروردگارم [ كه مخلوقات او هستند ] مركب شود ، پيش از آن كه كلمات پروردگارم پايان يابد ، يقيناً دريا پايان مى‏يابد ، و اگرچه مانند آن دريا را به كمك بياوريم .

و چنان كه شخص واحد و بدن واحد ، زياده از يك نَفْس نمى‏تواند داشت و تعدّد نفس در بدنِ واحد موجب اختلال بدن است ، عالم نيز دو مدبّر و بيشتر نمى‏تواند داشت و گرنه به حكم :

لَوْ كَانَ فِيهِمَا آلِهَةٌ إِلاَّ اللّهُ لَفَسَدَتَا [436] .

اگر در آسمان و زمين معبودانى جز خدا بود بى‏ترديد آن دو تباه مى‏شد .

فساد در نظام عالم علوى و سفلى راه مى‏يافت و از اين نظام عالى از نظم به در مى‏رفت و خيمه حيات ويران مى‏شد .

[ ثُمَّ عَلَيْكَ مِنَ الْعِلْمِ بِما لايَصِحُّ الْعَمَلُ اِلاّ بِهِ وَهُوَ الاِْخْلاصُ ، قالَ النَّبىُّ صلى‏الله‏عليه‏و‏آله : نَعُوذُ بِاللّهِ مِنْ عِلْمٍ لايَنْفَعُ وَهُوَ الْعِلْمُ الَّذى يُضادُّ الْعَمَلَ بِالاِْخْلاصِ . وَاعْلَمْ اَنَّ قَليلَ الْعِلْمِ يَحْتاجُ اِلى كَثيرِ الْعَمَلِ ، لاَِنَّ عِلْمَ ساعَةٍ يُلْزِمُ صاحِبَهُ اسْتِعْمالَ طولِ الْعُمْرِ ]

علم بى‏منفعت

امام صادق عليه‏السلام در دنباله روايت مى‏فرمايد :

چون علم به احكام شرع و معرفت نفس و معرفت حق پيدا كردى ، لازم است بدانى كه هيچ عمل خواه واجب و خواه مستحب ، بدون اخلاص به درجه سلامت نمى‏رسد و به حليه قبول در نمى‏آيد ، رسول خدا صلى‏الله‏عليه‏و‏آله به پيشگاه حضرت بارى عرضه مى‏داشت : پناه به خدا مى‏برم از دانش بى‏منفعت ، يعنى دانشى كه در آن عمل نباشد ، يا عمل باشد ولى از اخلاص بهره‏اى نداشته و براى آن عمل از خلوص اثرى ديده نشود .