سیری در نهج البلاغه نسخه متنی

زهد و ايثار

يكي از فلسفه هاي زهد ايثار است. اثره و ايثار هر دو از يك ريشه اند. اثره يعني خود را و منافع خود را بر ديگران مقدم داشتن، و به عبارت ديگر همه چيز را به خود اختصاص دادن و ديگران را محروم ساختن. اما ايثار يعني ديگران را بر خويش مقدم داشتن و خود را براي آسايش ديگران به رنج افكندن.

زاهد از آن جهت ساده و بي تكلف و در كمال قناعت زندگي مي كند و بر خود تنگ مي گيرد تا ديگران را به آسايش برساند. او آنچه دارد به نيازمندان مي بخشد، زيرا قلب حساس و دل درد آشناي او آنگاه به نعمتهاي جهان دست مي يازد كه انسان نيازمندي نباشد، او از اينكه نيازمندان را بخوراند و بپوشاند و به آنان آسايش برساند بيش از آن لذت مي برد كه خود بخورد و بپوشد و استراحت كند. او محروميت و گرسنگي و رنج و درد را از آن جهت تحمل مي كند كه ديگران برخوردار و سير و بي دردسر زندگي كنند.

ايثار از پرشكوهترين مظاهر جمال و جلال انسانيت است و تنها انسانهاي بسيار بزرگ به اين قله شامخ صعود مي كنند.

قرآن كريم داستان ايثار علي عليه السلام و خاندان گرامى اش را در آيات پر شكوه خود در سوره هل أتي منعكس كرده است علي و زهرا و فرزندانشان آنچه در ميسور داشتند- كه جز چند قرص نان نبود- با كمال نيازي كه بدان داشتند، تنها و تنها به خاطر رضاي حق به مسكين و
يتيم و اسير بخشيدند. اين بود كه اين داستان در ملأ اعلي بازگو شد و آيه قرآن درباره اش نازل گشت.

رسول اكرم وارد خانه دختر عزيزش حضرت زهرا شد، دستبندي از نقره در دست زهرا و پرده اي بر در اتاق زهرا ديد، چهره كراهت نشان داد. زهراي مرضيه بلافاصله پرده و دستبند را توسط قاصدي خدمت رسول اكرم صلى اللَّه عليه و آله ارسال داشت كه به مصرف نيازمندان برساند. چهره رسول اكرم صلى اللَّه عليه و آله از اينكه دخترش نكته را درك كرده و ديگران را بر خود مقدم داشته شكفته گشت و فرمود: پدرش به فداي او باد.

شعار الجار ثم الدار رسم جاري خاندان علي و زهرا بود.

علي عليه السلام در خطبه المتقين مي گويد:

نفسه منه في عناء و الناس منه في راحة. [ نهج البلاغه، خطبه 184. ]

متقي كسي است كه خودش از ناحيه سختگيريهاي خودش در رنج است اما مردم از ناحيه او در آسايشند.

قرآن كريم انصار مدينه را كه حتي در حال فقر، برادران مهاجر خود را پذيرائي كردند و آنان را بر خودشان مقدم داشتند، چنين توصيف مي كند:

و يؤثرون علي انفسهم و لو كان بهم خصاصة [ حشر: 9. ]
ديگران را بر خود مقدم مي دارند هر چند فقير و نيازمند باشند.

بديهي است كه زهد بر مبناي ايثار، در شرايط مختلف اجتماعي فرق مي كند؛ در يك اجتماع مرفه كمتر نياز به ايثار پيدا مي شود و در يك اجتماع محروم مانند اجتماع آنروز مدينه بيشتر، و يكي از رازهاي تفاوت سيره رسول اكرم صلى اللَّه عليه و آله و علي عليه السلام در اين جهت با سائر ائمه اطهار همين است.

و به هر حال، زهد بر اساس فلسفه ايثار هيچگونه ربطي با رهبانيت و گريز از اجتماع ندارد بلكه زاييده علائق و عواطف اجتماعي است و جلوه عاليترين احساسات انساندوستانه و موجب استحكام بيشتر پيوندهاي اجتماعي است.