لطفا منتظر باشید ...
زهد: برداشت كم براي بازدهي زياد
چندي پيش سفري كوتاه به اصفهان اتفاق داد، در آن اوقات روزي در محفلي از اهل فضل بحث زهد مطرح شد و جوانب مختلف مطلب با توجه به تعليمات همه جانبه اسلام مورد توجه واقع شد، همگان مي خواستند تعبيري جامع و رسا براي زهد به مفهوم خاص اسلامي پيدا كنند. در آن ميان دبيري فاضل- [ آقاي اكبر پرورش. ] كه بعد معلوم شد دست در كار رساله اي در اين موضوع است و يادداشتهاي خود را در اختيار من گذاشت- تعبيري نغز و رسا كرد، گفت: زهد اسلامي عبارت است از برداشت كم و بازدهي زياد.اين تعبير براي من جالب بود. آنرا با تصورات و استنباط قبلي خودم- كه در طي چند مقاله از اين سلسله مقالات شرح دادم- منطبق يافتم. فقط با اجازه آن مرد فاضل، تصرف مختصري كرده مي گويم: زهد عبارت است از برداشت كم براي بازدهي زياد؛ يعني رابطه اي ميان كم برداشت كردن از يك طرف و زياد بازدهي دادن از طرف ديگر موجود است؛ بازدهي هاي انساني انسان و تجليات شخصيت
انساني انسان، چه در قسمت عاطفه و اخلاق، و چه در قسمت تعاونها و همكاريهاي اجتماعي، و چه از نظر شرافت و حيثيت انساني، و چه از نظر عروج و صعود به عالم بالا، همه و همه رابطه معكوس دارند با برداشتها و برخورداريهاي مادي.
انسان اين ويژگي را دارد كه برداشت و برخورداري زياد از ماده و طبيعت و تنعم و اسراف در لذات، او را در آنچه هنر و كمال انساني ناميده مي شود ضعيف تر و زبونتر و بي بارتر و عقيم تر مي سازد، و برعكس پرهيز از برداشت و برخورداري "البته در حدود معيني" گوهر او را صفا و جلا مي بخشد، فكر و اراده "دو نيروي عالي انساني" را نيرومندتر مي كند.
اين حيوان است كه برداشت و برخورداري بيشتر، او را در كمال حيواني به جلو مي برد. در حيوان نيز آنچه به منزله هنر ناميده مي شود اينطور نيست؛ يعني يك حيوان براي اينكه چاقتر بشود و گوشتش بهتر مورد استفاده قرار بگيرد، و يا براي اينكه شير و پشم بيشتري بدهد بايد هر چه بيشتر تيمار شود، اما يك اسب مسابقه چنين نيست. اسب سر طويله محال است كه از عهده مسابقه بيرون آيد؛ اسبي مي بايد كه روزها بلكه ماهها تمرين كم خوراكي ديده باشد و لاغر ميان شده باشد، گوشتها و پيه هاي اضافي را ريخته باشد تا چابك و چالاك شده و به تيزروي كه از نوع هنر و فعاليت براي آن حيوان است قادر گردد.
زهد براي آدمي تمرين است، اما تمرين روح. روح با زهد ورزش مي يابد و تعلقات اضافي را مي ريزد، سبكبال و سبكبار مي گردد و در ميدان فضائل، سبك به پرواز در مي آيد.
از قضا علي عليه السلام از تقوا و زهد به ورزش تعبير مي كند. كلمه رياضت در مفهوم اصلي خودش عبارت است از ورزش و تمرين مقدماتي اسب مسابقه. ورزش هم رياضت ناميده مي شود.
مي فرمايد:
و انما هي نفسي اروضها بالتقوي [ نهج البلاغه، نامه 45. ]
همانا نفس خويش را با تقوا ورزش مي دهم.
گياهها چطور؟ گياه هم مانند حيوان است. لااقل قسمتي از آنچه مي توان آنرا- ولو با تشبيه و مسامحه- هنر گياه ناميد، مشروط به برداشت كمتر است از طبيعت.
علي عليه السلام به اين نكته نيز اشاره مي كند و از گياهان مثلي مي آورد.
در يكي از نامه هايش پس از آنكه زندگي زاهدانه و قانعانه و كم برداشت خويشرا براي يكي از فرماندارانش تشريح مي كند و او را ترغيب مي نمايد كه در زندگي اين راه را پيشه سازد، مي فرمايد:
مثل اينستكه اعتراض معترض را مي شنوم كه اگر برداشت علي اين اندازه كم باشد، بايد به علت ضعف قادر به هماوردي با دلاوران نباشد. پس چگونه است كه هيچ دلاوري تاب هماوردي او را ندارد؟ ولي اشتباه مي كنند. آنكه با سختيهاي زندگي دست به گريبان است، نيرومندتر و آبديده تر از كوره بيرون مي آيد؛ همانا چوب درخت
صحرايي كه به دست باغبان نوازشش نمي دهد و هر لحظه به سراغش نمي رود و با محروميتها همواره در نبرد است محكمتر، با صلابت تر، و آتشش فروزانتر و ديرپاتر است.
اين قانون كه بر جانداران حاكم است، بر انسان بما هو انسان "يعني از نظر خصلتهاي خاص انساني، از نظر همان چيزها كه به نام شخصيت انساني ناميده مي شود" به درجاتي بيشتر حكومت مي كند.
كلمه زهد با همه مفهوم عالي و انساني كه دارد سر نوشت شومي پيدا كرده است، و مخصوصا در عصر ما ظالمانه محكوم مي شود. در مفهوم اين كلمه غالبا تحريف و اشتباهكاري به عمد يا غير عمد رخ مي دهد؛ گاهي مساوي با تظاهر و ريا معرفي مي شود و گاهي مرادف با رهبانيت و عزلت و گوشه گيري.
هر كسي درباره اصطلاحات شخصي خود مختار است كه اين الفاظ را به هر معني كه مي خواهد استعمال كند، اما هرگز نمي توان مفهوم واصطلاح ديگري را به بهانه يك مفهوم غلط و يك اصطلاح ديگر محكوم كرد.
اسلام در سيستم اخلاقي و تربيتي خود كلمه و اصطلاحي به كار برده است به نام زهد. نهج البلاغه و روايات اسلامي پر است از اين كلمه. ما اگر بخواهيم درباره زهد اسلامي بحث كنيم بايد قبل از هر چيز مفهوم اسلامي آنرا درك كنيم، سپس درباره آن قضاوت كنيم. مفهوم زهد اسلامي همين است كه گفته شد و فلسفه اش نيز همان
است كه با استناد به مدارك اسلامي توضيح داده شد. حالا كجاي آن مورد ايراد است؟ هر كجا كه ايرادي دارد بگوييد تا استفاده كنيم.
از آنچه گفته شد معلوم شد كه اسلام در زمينه ى زهد، دو چيز را سخت محكوم كرده است: يكى رهبانيت و ديگرى ماده پرستى و پول پرستى و به عبارت جامعتر دنيازدگى را.
كدام مكتب و منطق است كه رهبانيت را توصيه كند و كدام مكتب است كه به پول پرستى و كالاپرستى و يا مقام پرستى و به عبارت جامعتر دنيازدگى توصيه كند؟ و آيا ممكن است انسان اسير و گرفتار و بنده و برده ى ماديات باشد و به تعبير اميرالمؤمنين عليه السلام بنده ى دنيا و بنده ى كسى باشد كه دنيا در اختيار اوست و آنگاه از شخصيت دم بزند؟!
در اينجا مناسب مى بينم قسمتى از عبارات يك نويسنده ى ماركسيست را در رابطه ى پول پرستى و شخصيت انسانى نقل كنم. اين نويسنده در كتابي جامع و مفيد كه در زمينه اقتصاد سرمايه داري و اقتصاد كمونيستي نوشته است، به جنبه اخلاقي حكومت پول بر اجتماع توجه مي كند و مي گويد:
تسلط فوق العاده طلا در اجتماع معاصر، غالبا باعث تأثر و انزجار قلبهاي حساس است. مردان طالب حقيقت هميشه تنفر خود را نسبت به اين فلز پليد! ابراز مي دارند
و فساد اصلي اجتماع معاصر را بواسطه وجود طلا مي دانند. ولي در حقيقت تكه هاي دايره مانند يك فلز زرد و درخشنده كه طلايش مي نامند تقصير و گناهي ندارد... قدرت و تسلط پول، نماينده و مظهر عمومي قدرت و تسلط اشياء بر بشر است.اين قدرت تسلط اشياء بر بشر از خصائص عمده اقتصاد بدون نظم و مبتني بر مبادله مي باشد. همانطور كه بشر بي تمدن زمان قديم بتي را كه به دست خود مي ساخت معبود و مسجود خود قرار مي داد و آنرا مي پرستيد، بشر دوران معاصر نيز مصنوع خود را مي پرستند و زندگيش تحت تسلط و اقتدار اشيائي است كه به دست خود ساخته و پرداخته است... براي آنكه كالا پرستي و پول پرستي كه ناپاكترين شكل تكامل يافته كالا پرستي است به كلي ريشه كن شود، بايد علل اجتماعي كه آنها را به وجود آورده است از بين برد و سازمان اجتماع را طوري تنظيم كرد كه سلطه و اقتدار سكه هاي كوچك "اين فلز زرد و درخشان" بر بشر محو و نابود گردد. در چنين سازماني ديگر حكومت اشياء بر بشر وجود نخواهد داشت، بلكه بر عكس بشر منطقا و بر طبق نقشه معين بر اشياء حكومت خواهد كرد و احترام و گرامي داشتن شخصيت بشر جايگزين پرستش پول خواهد بود. [ اصول اقتصاد نوشين، فصل شكل ارزش- پول. ]
ما با نظر نويسنده مبني بر اينكه حكومت اشياء بر بشر و
مخصوصا حكومت پول بر بشر بر خلاف شؤون و حيثيت و شرافت بشري است و در دنائت و پستي نظير بت پرستي است موافقيم، ولي با راه چاره انحصاري او موافق نيستيم.
اينكه از نظر اجتماعي و اقتصادي بايد اصل مالكيت اشتراكي جاي او را بگيرد يا نه، مورد بحث ما نيست، ولي پيشنهاد اينراه از جنبه اخلاقي درست مثل اينست كه براي آنكه روح امانت را به اجتماع باز گردانيم، موضوع امانت را معدوم سازيم.
بشر آنگاه شخصيت خود را باز مي يابد كه شخصا گريبان خويشرا از تسلط پول خلاص كند و خود را از اختيار پول خارج سازد و پول را در اختيار خود قرار دهد. شخصيت واقعي آنجا است كه امكان تسلط پول و كالا باشد، در عين حال بشر بر پول و كالا حكومت كند نه پول و كالا بر بشر. اين چنين شخصيت داشتن همان است كه اسلام آنرا زهد مي نامد.
در مكتب تربيتي اسلام، انسان شخصيت خويش را باز مي يابد بدون آنكه نيازي به از بين بردن حق تملك در كار باشد. تربيت يافتگان اسلام در پرتو تعليمات اسلامي به نيروي زهد مجهزند و حكومت پول و كالا را از خويشتن دور و حكومت خويشرا بر آنها مستقر مي سازند.
