عوامل و زمينه هاى اشغال نظامى ايران - عصر پهلوی به روایت اسناد نسخه متنی

عوامل و زمينه هاى اشغال نظامى ايران

1 . استفاده از راههاى ايران جهت ارسال كمك به شوروى

پيشروى ارتش آلمان در خاك شوروى، اهميت سوق الجيشى و نقش حياتى ايران را به عنوان يك خط ارتباطى ميان شوروى و متحدان غربى اش نشان داد. ايران به عنوان كوتاه ترين و مطمئن ترين راه، نقش فعالى را در ارسال مايحتاج نظامى و غذايى توسط متفقين به شوروى داشت.

چرچيل (نخستوزير وقت انگليسى) در خاطرات خود مى نويسد: «ايجاد يك راه ارتباطى از طريق ايران براى تماس با روسيه اهميت فوق العاده داشت; زيرا از يك طرف براى فرستادن سلاح ها و مهمات جنگى به شوروى، راه اقيانوس منجمد شمالى، راه دشوارى بود و از طرف ديگر مى بايستى براى امكانات سوق الجيشى احتمالى، خود را آماده مى ساختيم، چاه هاى ايران عامل درجه اولى در جنگ محسوب مى شد ... ما براى اينكه با روسها تماس پيدا كنيم و ارتباط نزديك برقرار سازيم، پيشنهاد كرديم كه عمليات مشتركى را در ايران شروع كنيم».

(نقشه حمله متفقين به ايران) را ه آهن سراسرى از خليج فارس تا درياى خزر، بهترين وسيله براى ارسال كمك ها به جبهه روسيه بود. متفقين در طول سالهاى 1320 تا 1324 ش. جمعاً 906/026/8 تن كالا از طريق راه هاى دريايى در بنادر خليج فارس تخليه كردند و در حدود پنج و نيم ميليون تن اسلحه و مهمات و مواد غذايى و دارو از طريق ايران به شوروى حمل كردند. گفته مى شود شكست آلمانى ها در استالينگراد مرهون راههاى ارتباطى ايران بوده است.

2 . دستيابى و كنترل منابع نفتى ايران

از ابتدا نفت، به عنوان يك عنصر مهم و اساسى در سياست و اقتصاد جهان به شمار مى آمد. با توسعه خارق العاده نيروهاى موتوريزه زمينى و هواپيماهاى جنگى و شكارى و توسعه زير دريايى ها و كشتى هاى جنگى و تجارى، استفاده از مواد نفتى در صنايع نظامى و در جنگ ها، اهميت استراتژيك پيدا كرد. انگلستان با آگاهى كامل نسبت به ارزش حياتى نفت، درصدد تصرف تأسيسات و چاه هاى نفتى ايران برآمد. شروع جنگ و نياز شوروى به كمك هاى انگليس، بهترين فرصت براى آنان بود تا با اشغال ايران، اولين قدم را در تسخير منابع نفتى و پالايشگاه هاى ايران بردارند[س ش 92]. تا ريخ تحرير: 20/11/23 و زارت امور خارجه

استفاده از نفت: اداره سوم سياسى

اهميت نفت در پيشرفت جنگ به حدى روشن است كه توضيح در اين قسمت را زايد دانسته و فقط متذكر مى گردد كه متفقين ما در اين جنگ از چنين ماده حياتى كه در اين سرزمين به اختيار آنها گذاشته شده بود كاملا بهره مند شده و در آن موقعى كه از معادن مهم نفت برمه و هندِ هلند محروم شده بودند و امنيت راههاى مديترانه و درياى احمر در خطر افتاده بود... براى مصرف سوخت كشتيها، ماشين آلات، وسائط حمل و نقل و موتوريزه و هواپيماها از معادن نفت جنوب كه امتياز آن را انگليسى ها دارند حداكثر استفاده را نمودند و نفت ايران در تسهيل عمليات جنگى آنها رُل عمده اى را بازى نمود. وزارت امور خارجه مقدار استفاده هايى كه از نفت ايران شده اطلاع كامل ندارد و شايد وزارت دارايى اطلاع داشته باشد.

(سند شماره 92)

ايدن (وزير امور خارجه وقت انگليس) در يادداشتى كه ضمن آن از اهميت چاه هاى نفت ايران براى انگليس مطالبى را اعلام مى دارد، مى گويد: «اگر روسيه با شكست مواجه گردد بايد آماده باشيم كه خود چاه هاى نفت ايران را اشغال كنيم و از آن دفاع نماييم».

3. ايجاد يك كمربند امنيتى از شرق به غرب

انگلستان براى حفاظت منافع خود در شرق، يعنى هندوستان سعى داشت براى جلوگيرى از نفوذ آلمانى ها كه با سياست«به سوى شرق» تهاجم خود را به سوى اين مناطق آغاز كرده بودند، سدى مستحكم ايجاد كند و با اشغال ايران بر آن بود تا بتواند از طريق آن، آزادى عمل كاملى را از هندوستان تا عراق به دست آورد. دفاع از هند براى رؤساى ستاد ارتش انگلستان چنان اهميت داشت كه گاهى اعلام مى داشتند، براى دفاع از هند، لازم است كه آلمانها هرچه زودتر از ايران اخراج شوند. به اين ترتيب با اشغال ايران، كمربند امنيتى در مقابل تهديدات آلمان نسبت به ذخاير نفت خاورميانه و منابع حياتى هند ايجاد شد.

4. گسترش نفوذ آلمان در ايران

دو عامل تأثير به سزايى در گسترش نفوذ آلمان در ايران داشت: نخست تمايل انگلستان به اين مسئله، تا آلمان هاى ضد كمونيست را در مقابل نفوذ شوروى در ايران قرار دهد; دوم، گرايش دولتمردان رژيم پهلوى و همچنين مردم به نيروى سوم كه در آن زمان قوت داشت. آلمانها بر اثر تبليغات مبنى بر مشترك بودن نژاد آريايى و اشتراك در مبارزه با امپرياليسم و كمونيسم، محبوبيت زيادى در بين ايرانيان به دست آوردند. از طرفى خطر آلمان هيتلرى و تهديد توازن قوا در سطح بين المللى، به حدى افزايش يافته بود كه انگليسى ها براى مقابله با اين خطر و از بين بردن منافع آلمان در ايران كه حوزه نفوذ انگليس محسوب مى شد، وارد عمل شدند[س ش 93]. و زارت امور خارجه سفارت انگليس ـ قلهك

[9] شهريور 1320

سفارت اعليحضرت پادشاه انگلستان تعارفات خود را به وزارت امور خارجه شاهنشاهى اظهار و محترماً اشعار مى دارد كه نظر به حوادث و جريانات سريع چند روز گذشته كه در نتيجه كليه طرقى كه آلمانيها از آن مى توانند از ايران خارج شوند بر روى آنها بسته شده، دولت پادشاه انگلستان مايل اند كه آلمانيها به عوض اين كه توسط دولت شاهنشاهى ايران از اين كشور اخراج شوند به قواى انگليس يا سويت [= شوروى ]تسليم گردند.

بنابراين جمله 2 [= دوم] نامه اى كه وزير مختار اعليحضرت پادشاه انگلستان محترماً در تاريخ 30 اوت (8 شهريور 1320) به جناب آقاى نخستوزير تسليم نمودند. به قرار ذيل است:

كليه اتباع آلمانى به استثناى اعضاى حقيقى سفارت آلمان و چند نفر اشخاص فنى كه در بنگاه هاى مخابرات يا نظامى نباشند به قواى انگليس يا سويت تحويل و صورت آلمانيهاى مزبور كه با موافقت سفارت انگليس و سويت تنظيم مى شود به ميسيونهاى مزبور تسليم كنند.

(سند شماره 93)

در عين حال نگرانى از حضور آلمانى ها در ايران با توجه به تعداد كم آنها، هدف اصلى متفقين براى اشغال ايران نبوده است و اين موضوع بيشتر بهانه اى بود تا متفقين بتوانند از طريق ايران، كمك هاى خود را به شوروى ارسال كنند و همچنين از ذخاير و تأسيسات نفتى در مقابل حملات احتمالى آلمان به ايران محافظت كنند.