- عصر پهلوی به روایت اسناد نسخه متنی

الف . احزاب و گروه هاى سياسى ايران پس از شهريور 20

اشغال ايران در شهريور 1320 ش. به وسيله متفقين، و سقوط ديكتاتورى رضاشاه، دگرگونى عميقى در شرايط سياسى، اجتماعى كشور به وجود آورد. حضور متفقين در كشور و توسعه نفوذ آنان، افزون بر تضعيف استقلال و حاكميت كشور، تا حدى عامل سركوب تمايلات آزادى خواهانه مردم و جلوگيرى از دست يابى به يك دمكراسى واقعى بعد از بيست سال اختناق رضاشاهى بود. اما جنبش بيدارى ايرانيان و وضعيت جديد، زمينه ظهور و فعاليت سياسى احزاب و گروه هاى بسيار متعدد و متنوع را فراهم آورد; زيرا اولا، هيچ كس قادر به مقاومت در مقابل سيل بنيان كنى كه بعد از بيست سال اختناق و ديكتاتورى به راه افتاد، نبود. و دسته ها و جمعيت هاى مختلف با پشتوانه مردمى، زبان به اعتراض گشوده و خواهان آزادى بيشتر بودند; حتى متفقين نيز حاضر نبودند در اين شرايط وضع خود را مشكل و خطرناك سازند. ثانياً، متفقين به دليل درگير بودن در جنگ و تلاش براى تأمين تداركات مورد نياز جبهه هاى جنگ، توجه زيادى به مسائل داخلى ايران از خود نشان نمى دادند. ثالثاً، رقابت هاى شديد آنان براى نفوذ بيشتر در ايران، به شكل گيرى برخى احزاب يارى رساند; چنان كه جنبش هاى كمونيستى با حمايت روس ها پايه گذارى شدند.

پرداختن به وضعيت نيروهاى اجتماعى در اين دوره، با در نظر گرفتن كثرت آنها و وجود احزاب و گروه هاى كوچكى كه عمر برخى از آنها بسيار كوتاه بود، از طريق بررسى جريانات اصلى صورت مى گيرد. در واقع هر يك از جنبش هاى سياسى، اجتماعى و حركت هاى حزبى عمده را مى توان در يكى از اين سه گرايش جاى داد: حزب توده به عنوان نماينده جريان چپ، جبهه ملى به عنوان نماينده گروه هاى ملى و در نهايت، جريان مذهبى كه آيت الله كاشانى و فداييان اسلام از رهبران آن بودند.