تفسیر هدایت جلد 17

اندازه‏اى واضح و آشكار است كه نيازى به سوگند ياد كردن ندارد، «1» يا اين كه حقيقتى كه در پى آن آمده و به آن قسم مى‏خوريم چندان بزرگ است كه آن را از سوگند ياد كردن بى‏نياز مى‏دانيم، و از اين هر دو دليل با هم معنى بزرگداشت و تفخيم مفهوم مى‏شود و نيازى به آن نيست كه در اين جا از اختلاف مفسران درباره اين صيغه قرآنى ياد كنيم، بدان سبب كه در جاهاى ديگرى پيش از اين چنين كرده‏ايم.

اما درباره نفس لوّامه گفتارها فراوان است: از قتاده روايت شده است كه آن را نفس فاجره دانسته است، «2» و از ابن عباس، نفس المذمومة، «3» و اين دو رأى سخت دور از منظور به نظر مى‏رسد، و مخالف با نصهايى است كه در آنها به كار بردن كلمه به صورت مثبت صورت مى‏گيرد، و نيز مخالفت با معنى لغوى لوّامه است و مجاهد گفته است كه: بر آنچه از او فوت شده ابراز پشيمانى مى‏كند و او را مورد ملامت و سرزنش قرار مى‏دهد «4» و از حسن نقل است كه گفت: مؤمن را نمى‏بينى مگر آن كه خود (نفس) را ملامت مى‏كند، و فاجر پيش مى‏رود و خود را ملامت و عتاب نمى‏كند. «5»

آنچه من بر مى‏گزينم و نصها بر آن دلالت دارد، اين است كه در آدمى دو نفس وجود دارد: يكى آن كه باطل و فساد را برمى‏گزيند و آن نفس فرمان دهنده (امّاره)، و ديگرى آن كه به حق و صلاح مى‏خواند و نفس لوّامه است، و در ادبيات جديد از آن با لفظ «ضمير» و «و جدان» ياد مى‏كنيم، و اين نفس در درون آدمى بيدار است و او را طرف عتاب قرار مى‏دهد از آن جهت كه عمل به حق نكرده است، و او را از ارتكاب باطل باز مى‏دارد، و قرآن از آن به صيغه مبالغه (فعّالة) از آن‏

1- رجوع كنيد به سورة الواقعة در آن جا كه از دو آيه 75- 76 سخن رفته است، و پس از آن. [.....]

2- الدر المنثور، ج 6، ص 287.

3- همان جا.

4- همان جا.

5- همان جا.