تفسیر هدایت جلد 17

دهد، هيچ دليلى براى لزوم وجود داشتن نفس لوّامه نمى‏توانستيم اقامه كنيم. و به همين سبب كفر ورزيدن آدمى به آخرت با وجود نفس لوّامه در او، ناپسنديده و دليل بر گمراهى آشكار آدمى است كه از اين آيه استنباط مى‏شود:

أَ يَحْسَبُ الْإِنْسانُ أَلَّنْ نَجْمَعَ عِظامَهُ- آيا انسان چنان مى‏پندارد كه ما استخوانهاى او را فراهم نمى‏آوريم؟» كسى كه موارد به كار بردن كلمه «حسب» در صيغه‏هاى مختلف آن در در قرآن تتبع كرده باشد، مى‏داند كه آن به معنى گمان و پندار بى اساس است، و اين بدان معنى است كه شك كردن انسان در خصوص آخرت هيچ دليل و برهانى ندارد، و از آرزوهاى واهى و بى معنى و خيال دور برخاسته است، چنان كه آيه حكايت از آن مى‏كند كه مشكل انسان در بى ايمانى نسبت به خطايش نيست، چه اگر به آن در مقابل مردم اعتراف نكند، نمى‏تواند از آن در برابر محكمه ضمير بگريزد، بلكه مشكل او كفر ورزيدن به حقيقت دوم يعنى قيامت است كه به معنى بعث و حساب و جزا است، و اين بدان سبب است كه نمى‏تواند حقيقت بازگشت به زندگى را پس از مردن و به صورت پاره‏هاى از هم جدا و استخوانهاى پوسيده در آمدن و با گذشت زمان صورت خاك پيدا كردن، فهم كند.

ريشه اين تصور را هنگامى به دست مى‏آوريم كه درباره جهل آدمى به قدرت پروردگارش كه حد ندارد، و به شؤون آفريدگان و از جمله مردگان را از گورها بيرون آوردن و به آنان جان تازه بخشيدن از طريق قياس آن با قدرتهاى محدود آدمى قيام كردن به بحث بپردازيم، بى آن كه از اين امر آگاه باشيم كه كاينات عظيمى از كوه‏ها و دره‏ها و درياها و دشتها و آسمانها و كهكشانها و ... كه خدا آفريده، مقياسهاى ديگرى دارد كه با مقياسهاى شخصى قابل مقايسه نيست، لذا هنگامى كه خود را ناتوان از جمع و فراهم كردن استخوانهاى مردگان مى‏بيند، چنين كارى را ناشدنى تصور مى‏كند، ولى اگر پروردگار را چنان كه شايسته است بشناسد، ايستار و تصور او دگرگون مى‏شود، و به آخرت ايمان مى‏آورد و اين گفته پروردگارش را تصديق مى‏كند كه: