لطفا منتظر باشید ...
آناطوليجلد: 2نويسنده: مجدالدين کيواني
شماره مقاله:521
آناتولي حِصاري، يا آنادلو حصاري ، آقچه حِصار، گُزَل حِصار، گزلجه حصار ، يِني
حِصار، ينيجه حصار ، و به عربي اَناضولي حصار و کوزَلْجَه حِصار، قلعه و بارويي
بزرگ و باشکوه بر کران? آسيايي بغاز استانبول، يا تنگ? بسفر که در 797ق/1395م به
فرمان ايلدرم بايزيد اول بنياد نهاده شد.
تاريخچه: سلطان بايزيد اول، امپراتور عثماني (حک 792-805ق/1390-1402م) که پيوسته
انديش? دستيابي بر قسطنطنيه را در سر مي‌پروراند، براي آنکه حلق? محاصر? تجاري اين
مهم‌ترين شهر امپراتوري بيزانس را که از 794ق/1392م آغاز کرده بود (لاموش. 34)،
تنگ‌تر کند و راه دستيابي حريفان بيزانسي را به درياي سياه ببندد، بر آن شد که
پايگاهي درخورِ اين مهم در مدخل بغاز استانبول (?A: در متون قديمي، بغاز) اسکندريه،
پي‌افکند و بدين‌سان آمد و شد کشتيهاي بازرگاني و نيروهاي نظامي ميان قسطنطنيه
(استانبول) و درياي سياه را زير نظر داشته باشد. محل ساختمان حصار در سمت راست مصب
رود گوک‌سو در کران? باريک‌ترين نقط? تنگ? بسفر که نزديک به 780 متر پهنا دارد،
ميان دو ناحي? کنديلي و کانليجا (EI2, 483) تعيين شد و سرانجام دژي و بارويي استوار
و سترگ به نام گوزل حصار بنا گرديد که چندي بعد نام آنادلو حصاري به خود گرفت
(لاموش، 34). سال دقيق تأسيس اين حصار روشن نيست، ليکن بي‌گمان بايدپ يش از
801ق/1399م (زمان دومين محاصر? استانبول) باشد. در اسلام آنسيکلوپديسي تاريخ بناي
حصار آناتولي 797ق/1395م و در عين حال زماني پس از بازگشت بايزيد اول از نبرد
پيروزمندان? نيکوپول (شهري در بلغارستان که به دست هراکليوس امپراتور بيزانس در
7ق/628م بنياد گذارده شد)، ذکر شده است. اما اگر قول غالب در مورد سال بناي حصار
(797ق) را بپذيريم، چون رويداد نيکوپول در ذيقعد? 798ق/اوت 1396م (فريدبک، 2/144؛
لاموش، 32) بوده است، پس ساختمان حصار بايد نزديک به يک سال پيش از رويدادِ ياد شده
بوده باشد. گرچه بايزيد به سبب درگيري با امير تيمور گورکاني نتوانست به آرزوي خود،
يعني گشودن قسطنطنيه برسد، ليکن برج و بارويي که او ساخت، ديگر امپراتوران عثماني
را بر کران? آسيايي تنگ? بسفر تسلط بخشيد (باري، IV/694). در جنگ معروف وارنا (شهري
در بلغارستان بر کران? باختري درياي سياه) که ميان سلطان مراد دوم (حک
824-855ق/1421-1451م) ــ نه آنچنانکه در دائره‌المعارف اسلام آمده، مراد اول (حک
761-791ق/1360-1389م) ــ از سويي و مجارها و هم‌پيمانان لهستاني و صليبي آنان از
سوي ديگر درگرفت و به کشته شدن ولاديسلاو (يا لاديسلائوس ) پادشاه مجار انجاميد،
حصار آناتولي عاملي مؤثر در دفاع از استانبول و جلوگيري از پيشروي نيروهاي مجار در
تنگ? بسفر و رسيدن آنها به استانبول بود (لاموش، 47؛ آمريکانا، ذيل وارنا)، زيرا
هنگام ورود نظاميان مجار از شمال به بغاز بسفر، خليل پاشا، صدراعظم سلطان مراد دوم،
تعدادي توپ بر فراز حصار آناتولي استوار داشت و بدين‌سان بر نيم? جنوبي اين بغاز
تسلط کامل پيدا کرد و به دشمن اجاز? راه يافتن به استانبول را نداد (?A). تنگ? بسفر
در آن روزگار ارزش بازرگاني و نظامي بسياري براي عثمانيها و حريفان بيزانسي آنها
داشت و بنابراين هر دو طرف مي‌کوشيدند با ساختن دژهايي استوار بر کران? بسفر، سيطر?
بيش‌تري بر آن پيدا کنند. مهم‌ترين اين استحکامات يکي همين آناتولي حصاري و ديگري
رومْلي حصاري يا بغازکَسَن بود که در 856ق/1452م به دستور سلطان محمد دوم (حک
855-886ق/1451-1481م) به صورت پايگاهي استوار براي دست‌اندازي بر قسطنطنيه و نيز به
منظور دريافت حق‌العبور کشتيهايي که از بسفر مي‌گذشتند (باري IV/694)، در برابر
آناتولي حصاري بر کران? اروپايي اين تنگه ساخته شد و با اين کار توان تدافعي حصار
آناتولي نيز دو چندان گشت (YTA, 136). امپراتور عثماني در همان سال (856ق/1452م)
اصلاحاتي نيز در حصار آناتولي انجام داد و بخشهايي بر آن افزود و مسجدي در مدخل آن
ساخت که اکنون ديگر صورتي ويران به خود گرفته است. گويا همين اقدام او سبب شده که
در پاره‌اي منابع، ساختمان آناتولي حصاري را به سلطان محمد دوم نسبت دهند (TA؛ EI2،
ذيل بوغاز ايچي ). محمد دوم هر دو حصار ياد شده را به توپخانه و وسايل دفاعي
کارآمدي مجهز ساخت (همانجا).
ويژگيهاي معماري حصار: قلعه به شکل مربع مستطيل (TA) بر فراز تخته‌سنگي به بلندي
2-3 متر ساخته شده و باروهايي به قطر 5/1 متر و به بلندي 20 متر آن را در ميان
گرفته است. باروها در بخشي به شکل نيم‌دايره و در بخشي ديگر گوشه‌دار ساخته شده
است. قلعه داراي 6 برج کنگره‌دار، به بلنديِ 3 تا 5 متر، است. به گزارش جهانگرداني
که در اوايل سد? 13ق/19م از اين محل گذشته‌اند، تا آن زمان برجها سالم بوده است
(?A). حصار آناتولي از نمونه‌هاي معماري نظامي ترکي به‌شمار مي‌آيد.
پايان رونق حصار: پس از سقوط قسطنطنيه به دست سلطان محمد دوم، معروف به فاتح، در
857ق/1453م، درياي سياه عملاً به صورت درياچه‌اي زير نفوذ عثماني درآمد. سلطان محمد
فاتح قدرتهايي را که بر اين درياچه دستي داشتند، دور ساخت و چون با اين کار ديگر
خطري امپراتوري عثماني را تهديد نمي‌کرد، حصارهاي آناتولي و روملي در نيم? جنوبي
بسفر و نيز آنچه از پايگاههاي دفاعي بيزانسها در کرانه‌هاي شمالي اين تنگه بر جاي
مانده بود، رونق نظامي گذشته خود را از دست دادند (EI2، همانجا) و به همين دليل
ديگر توجهي به آنها نشد. حصار آناتولي سالها به شکلي متروک ماند تا در 1347ق/1928م
بازسازي شد.
حصار در سد? 14ق/20م: آناتولي حصاري، امروزه، نام منطقه اطراف حصار و مرکز بخش
بَيکوز است (?A). در فاصل? اين حصار و کانليجا، کاخ بسيار زيبايي به چشم مي‌خورد که
نزديک به سال 1106ق/1695م به دست عموجه زاده حسين پاشا، از وزيران سلطان عثماني
مصطفي دوم (حک 1106-1115ق/1695-1703م) ساخته شده و اين تنها بخشي از بناهاي اوست
که تا به امروز بر جاي مانده است. جمعيت قصب? آناتولي حصاري در 1359ق/1940م به
266‘5 نفر مي‌رسيد (TA)، اما در 1369ق/1950م، جمعيت آن با چوبوکلو و کانليجا بر روي
هم بيش از 000‘5 نفر نبوده است. آب و هواي ملايم و فرح‌بخش دهان? بسفر، رطوبت
گوک‌سو و تپه‌هاي سرسبزي که بر کران? اين رود گسترده است (قاموس الاعلام)، حصار
آناتولي را به صورت يکي از يباترين ييلاقهاي بغاز استانبول درآورده است و به همين
سبب با اينکه حصار خود متروک شده، باز زيبايي ويژه‌اي به چشم‌اندازهاي طبيعي اين
بغاز مي‌دهد.
مآخذ: فريدبک، محمد، تاريخ الدوله العليه العثمانيه، به کوشش احسان حقي، بيروت،
1403ق؛ قاموس الاعلام (ترکي)؛ لاموش، لئون، تاريخ ترکيه، ترجم? سعيد نفيسي، 1316ش،
صص 32، 48، 51، نيز:
Americana; Britannica, under Bopshorus; Bury, J. B., »The Eastern Roman Empire«,
Cambridge Medieval History., 1936; EI2, IA; TA; YTA.
مجدالدين کيواني
