معرفى كتاب نهاية الحكمة - فروغ حکمت نسخه متنی

معرفى كتاب نهاية الحكمة

در خلال قرون متمادى كه كتابهاى فلسفى مختلفى به عنوان كتاب درسى به حوزه هاى علميه تقديم شده است. بدون ترديد در ميان آنها كتاب نهاية الحكمة از بهترين كتابهايى است كه به سبك نوين و كلاسيك نگارش يافته و به جهان فلسفه عموماً و حوزه هاى علميّه خصوصاً تقديم شده است. سه ويژگى ممتاز در اين كتاب به چشم مى خورد.

اول: نظم و پيوستگى

شيوه طرح مباحث به گونه اى است كه نتايج يكى پس از ديگرى از اصل مطلب، استنتاج مى گردد; به طورى كه مسايلى كه در ساير كتب فلسفى حتى بداية الحكمة تحت عنوان فصل مستقلى بيان شده است در اين كتاب به عنوان فروع از اصل مورد بحث استنتاج گرديده است.

اين نوع طرح بحث، ايجاب مى كند كه مسايل فلسفى همچون مسايل رياضى به يكديگر پيوند خورده و از قرابت و خويشى نزديكى برخوردار گردند.

مؤلف در پايان هر فصل، مجموع بحث را در چند سطر خلاصه كرده نتايج بحث را به آسانى در اختيار خواننده قرار مى دهد. نظم زيباى مباحث و نحوه ورود و خروج از آنها مجموعه اى را پديد آورده است كه آن را شايسته كتاب درسى نموده است.

دوم: عمق

علامه حكيم، كتاب نهايه را در اواخر عمر شريف خود نوشته اند; يعنى زمانى كه قريب به پنجاه سال، تحقيق و تدريس فلسفه را پشت سر گذاشته با اندوخته هاى عظيم فلسفى دست به سوى قلم برده اند.

همان گونه كه سيره علامه حكيم چنين بوده است كه به هنگام ورود در يك بحث موضوع آن را همه جانبه و عميق مورد توجه قرار داده آنگاه به موشكافى عالمانه اطراف آن مى پرداختند در مورد اين كتاب نيز همان دقت و موشكافى و عمق نگرى را اعمال كرده اند.

مؤلف عظيم الشأن در عين اشراف و عنايت جامع نسبت به مشرب فلسفى مشاء و اشراق و بصيرت تمام نسبت به نقاط قوت يا ضعف آنان با تكيه بر مبانى حكمت متعاليه اقدام به نگارش اين كتاب فرموده اند. حتى در پاره اى از موارد كه خود با صدر المتألهين اختلاف نظر(1) دارند تقرير مباحث را به شكلى كه حكمت متعاليه ايجاب كند انجام مى دهند. البته شيوه استدلال مؤلف بسان شيوه مشاء سخت، برهانى است به طورى كه عبارات اين كتاب از اين جهت با اشارات بوعلى مشابهت فراوان دارد، اما مبانى پذيرفته شده وى همان حكمت متعاليه صدرائى است.

مؤلف فقيد(رحمه الله) در هيچ جاى اين كتاب از وجوه استحسانى يا قياسات شعرى و خطابى براى اثبات مطلب استفاده نمى كنند. همه استدلالها بر اساس براهين عقلى و ضوابط مسلم منطقى است. مؤلف(رحمه الله) نام كتاب را نهايه گذارده اند، اما اين نه بدان جهت است كه محصِّل فلسفه در تحصيل فلسفه به پايان راه رسيده است، بلكه به اين معناست كه اين كتاب حاوى آخرين حرفى است كه در دنياى حكمت گفته شده است. علاوه بر مباني بديع و متين، پختگى و اتقان دلايل جلوه خاصى به اين كتاب بخشيده است، به گونه اى
كه مى توان اين كتاب را به عنوان عصاره تلاش حكماى اسلام از ابتدا تاكنون به جهان دانش و خرد عرضه داشت.

سوم: خالى بودن كتاب از حشو و زوايد

مؤلف(رحمه الله) در اين كتاب از طرح مسايلى كه در دنياى امروز مطرح كردن آن ضرورت ندارد، خصوصاً مسايلى كه به علم فيزيك پيوند خورده يا تكيه بر ديگر علوم طبيعى دارد مانند بخش عمده اى از مباحث فلكيات كه با پيشرفت علوم طبيعى اركان آن متحول شده، اجتناب نموده اند. همچنين از طرح مناقشاتى كه متكلمين آن را مطرح نموده اند، و به تدريج آنها جاى خود را در ميان مباحث فلسفى باز نموده است و نقص و اِبرام درباره آنها خوددارى كرده اند.

ايشان پس از طرح بحث به شكل كلى به بيان ادله نظّريه مورد بحث اكتفا كرده به طور اجمال به اقوال مخالف اشاره مى نمايند، بدون آن كه ادله آنها را مورد بحث قرار دهند كه در حقيقت، بسط سخن و تحقيق از صحت و سُقم ساير اقوال به كتب مبسوط تر چون اسفار و شفا احاله شده است. همه سعى و تلاش مؤلف در اين كتاب ترسيم اركان پولادين حكمت اسلامى بر اساس استدلال و برهان مى باشد.

مؤلف ارجمند در خلال بررسى برخى مسايل مطروحه ـ مانند بحث جوهر و عرض و ترديد در عرضيت پاره اى از اعراض(2) و تحقيق(3) درباره اتصال واقعى جسم يا حصر(4) عدد مقولات در عدد ده ـ فراورده هاى نو علمى را كه گاهى با برخى مسايل ناخالص فلسفى بى ارتباط نيستند مد نظر قرارداده در تحقيق مسايل فلسفى خاطر علاقه مندان به فلسفه را به آنها متوجه مى سازد.