تا آنكه گويد:«حكيم مسيو زله در كتاب خود كه در علم طبيعى نوشته است، در خصوص چاه گِرنِل(48) كه در پاريس واقع است فصل مشبعى آورده است، و در بيان سبب و علل طبيعيّه آن شرحى گفته است كه با تحقيقات ابوريحان بسى موافقت دارد.بالجمله آن چاه در پاريس واقع شده و به عمق پانصد و چهل و هشت مِطر است، و بواسطه لولهاى كه سى و هشت مطر ارتفاع دارد از زمين بلند ميشود.و در باب بحر خِزِر حكماى اروپا را تحيّرى بود كه آن همه رودخانه ها در آن داخل ميشود و اصلاً ممرّ و مخرجى ندارد تا از آن خارج گردد. لهذا تا دويست سال قبل(49) عقيدت ايشان آن بود كه: بحر مذكور را دو مجراى تحتانى است: يكى از زير گرجستان و قفقاز، و ديگرى به طرف ممالك ايران و هوانق. آنچه از رودخانه ها آب در آن ميريزد، از مجراى اوّل به درياى سياه، و از مجراى دوّم به خليج فارس پيوسته ميشود.اگر چنان نباشد بايستى از اجتماع رودخانه هاى عظيم، طغيان آن آب، سواحل ايران و حاج طرخان بلكه خوارزم و تمامت آسيا را فرو گيرد. ولى از تاريخ فوق إلى الآن كه علوم شيمى و طبيعى را تكميل كرده اند، در باب آن بحر بدان سخن كه از استاد ابوريحان نقل كرديم قائل شده اند، و معلوم داشته اند: هر قدر آب در آن دريا وارد ميشود به همان قدر آفتاب تجفيف ميكند.مخصوصاً جمعى از مهندسين روس تحقيق اين مسأله را غوررسى كرده اند و آنچه ايشان بعد از تتبّع بسيار استنباط نموده اند، مطابق است با آنچه ابوريحان در «آثار الباقية» ذكر كرده.»(50)«اين كشف ابوريحان امروز در فيزيك به قانون خاصيّت ظروف مرتبطه معروف است.ابوريحان، نيز درباره سير نور و صوت و اينكه حركت صوت بطيءتر از نور است، تحقيق عميق كرده است.»(51)از جمله مسائل فيزيكى كه تمام اروپائيها در آن مرهون مسلمين ميباشند، مسائل نور و آئينه هاست؛ كه عاليترين كتابى كه در اين موضوع در هزار صفحه در دو جلد نوشته شده است كتاب «تَنقيحُ الْمَناظر لِذَوى الابصارِ وَ البَصآئِر» تأليف علاّمه كمال الدّين أبى الحسن فارسى است كه هفتصد سال پيش نگارش يافته است. (52)و امّا در باره علم هيئت و نجوم: با وجود نداشتن اسباب و وسائل كار، و با عدم دوربين و تلسكوپ، علماى راستين علم هيئت با محاسبه قواعد حركات سيّارات و دورى و نزديكى و محالّ و مواضعشان در فلك و تعيين جاى ثوابت و سيّارات و ساختن كره هاى فضائى و اسطرلابها و نقشه هاى فضائى و نقشه هاى زمينى، بحث در اين علوم را از روى قواعد دقيق رياضى و حساب استدلالى و جبر و مقابله و مثلّثات و قواعد ظلّ و ظلّ تمام و جيب و جيب تمام(53) بجائى رسانيده اند كه ما فوق آن متصوّر نيست.
لطفا منتظر باشید ...
