تفسیر کوثر جلد 1

رازى، حرانيها پنج نوع قديم اثبات كرده اند كه دوتاى آنها زنده اند و عبارتند از: بارى تعالى و نفس; و يكى از آنها اثر پذير و منفعل است و آن هيولى است و دو تاى ديگر نه زنده اند و نه فاعلند و نه منفعل و آنها عبارتند از: دهر و قضاء (زمان و مكان)

آنگاه فخر رازى دليل حرانيها را درباره قدماى خمسه ذكر مى كند. و مرحوم خواجه نصير طوسى در شرح اين قسمت از سخن فخر رازى اضافه مى كند كه ابن زكرياى رازى طبيب به اين مذهب تمايل كرده و در اين زمينه كتابى تحت عنوان القول فى القدماء الخمسه نوشته است.(1)

ابوريحان بيرونى نقل مى كند كه محمد بن زكرياى رازى قول به قديم بودن پنج چيز را از اوائل يونانيها نقل كرده است: بارى سبحانه سپس نفس كليه سپس هيولى سپس مكان و سپس زمان.(2)

به طوريكه ملاحظه مى فرماييد قول به قدماء خمسه هم به اوائل يونانيها و هم به حرانيها نسبت داده شده و در ميان مسلمين هم محمد زكرياى رازى به آن قائل بوده است. البته بعضيها هم اين قول را به مجوس نسبت داده و گفته اند كه رازى آن را از مجوس اخذ كرده است.(3)

آقاى كراوس كه كتاب رسائل فلسفيه ابو زكرياى رازى با تحقيق او منتشر شده معتقد است كه ابوزكرياى رازى قول به قدماى خمسه را اختراع كرده و براى اينكه جا بيفتد آن را به حرانيها نسبت داده است.(4) البته آقاى كراوس به اين ادعاى خود هيچگونه دليلى ارائه نمى كند و اين در حالى است كه در منابع قديمى تصريح شده كه ابوزكريا اين قول را از حرانيها اخذ كرده و گوياابو زكريا در كتاب خود به نام القول فى القدماء الخمسه به اين مطلب تصريح كرده است و مسعودى كه خود كتاب

1 - فخر رازى، محصل افكار المتقدمين و المتاخرين ص 121 در كتب كلامى نيز قول به قدماء خمسه به حرانيها نسبت داده شده است بنگريد: علامه حلى، كشف المراد ص 82وايجى،المواقف ص 76

2 - بيرونى، تحقيق ماللهند ص 243

3 - دكتر ذبيح الله صفا، تاريخ علوم عقلى در تمدن اسلامى ص 170

4 - رسائل فلسفيه ص 192