اخلاق اسلامی نسخه متنی

جهت را برگزيد; زيرا يا بايد آن عمل را ترك كرد و يا انجام داد; حالت

سومى وجود ندارد. در انتخاب انجام يا ترك عمل نيز به ناچار بايد مراتب حسن و

قبح آن را سنجيد. اگر خوبى و بدى آن به يك اندازه باشد، فرد با انجام آن نه

مستحق مذمت است و نه تحسين; ولى اگر يكى از آن دو بر ديگرى ترجيح داشت، همان

را بايد برگزيند. بنابراين خوبى و بدى مطلق اند; ولى گاهى در مقام عمل با هم

جمع مى شوند كه بايد به ترتيب پيش گفته تداخل آن دو را چاره كرد.(1)

پاسخ سوم: فعل و رفتار اخلاقى، غير از خوى و خصلت اخلاقى است. مطلق

بودن اخلاق به معناى مطلق بودن فعل و رفتار اخلاقى نيست. منشأ پيدايش اين

شبهه، غفلت از اين نكته باريك است كه ممكن است يك فعل به يك اعتبار اخلاقى

باشد و به اعتبار ديگر، ضداخلاقى. به عنوان مثال تنبيه بدنى كودك به طور مطلق

نه خوب است و نه بد ولى گاهى اين رفتار مصداق ظلم و تجاوز است و به لحاظ

اخلاقى «بد»، و زمانى تنها راه موجود براى تأديب كودك است و از جهت اخلاقى

«خوب» مى باشد. بنابراين خصلت ها و مفاهيم اخلاقىْ مطلق، و افعال و رفتار

اخلاقىْ نسبى اند، و آنچه موضوع احكام اخلاقى است، خصلت ها و مفاهيم اخلاقى

است نه رفتارها و افعال خاص. افعال و رفتار انسان ها به تناسب اين كه مصداق

كداميك از مفاهيم اخلاقى باشند، محكوم به حكم اخلاقى مى شوند و چون رفتار

واحد مى تواند در شرايط مختلف، مصداق مفاهيم اخلاقى گوناگونى گردد، در نتيجه

محكوم به احكام اخلاقى گوناگون مى شود. اين امر به معناى نسبيت در احكام

اخلاقى نيست.(2)

شبهه دوم: تفاوت احكام اخلاقى زن و مرد بر اساس برخى از روايات،

گوياى اين واقعيت است كه از منظر اسلام نيز مفاهيم اخلاقى نسبى اند; مانند

اين سخن امام على(عليه السلام) كه مى فرمايد:

بهترين خصلت هاى زنان، بدترين خصلت هاى مردان است: تكبر، ترسوبودن، بخيل

بودن. پس هرگاه زن متكبر باشد سر فرود نمى آورد و هرگاه بخيل باشد مال خود و

شوهرش را نگاه مى دارد و هرگاه ترسو باشد از آنچه بر او روآورد، مى ترسد.(3)

از ظاهر اين سخن برمى آيد كه برخى مفاهيم اخلاقى، نسبت به نيمى از انسان

ها (مردان) «بد» و نسبت به نيم ديگر(زنان) «خوب» و پسنديده است.

1. همان، ص 186 ـ 187.

2. ر.ك: مطهرى، مرتضى: تعليم و تربيت در اسلام، ص 148 ـ 156.

3. نهج البلاغه، فيض الاسلام، حكمت 226.