ب. شرايط مسئوليت اخلاقى - اخلاق اسلامی نسخه متنی

ب. شرايط مسئوليت اخلاقى

در مبحث پيشين از عناصر و شرايطِ ارزشمندى عمل اخلاقى سخن گفته شد. ستايش

و پاداش و ارزش اخلاقى در مقابل نكوهش و كيفر و مسئوليت اخلاقى قرار مى

گيرند. در واقع «ارزشمندى» و «مسئوليت» دو ركن اساسى داورى در علم اخلاق اند

و در فقدان يكى از آن دو، ديگر نمى توان از يك نظام اخلاقى سخن گفت. از اين

روى جاى دارد كه پايه ها و عناصر اصلى مسئوليت اخلاقى نيز مورد مطالعه قرار

گيرد.

مراد از مسئوليت اخلاقى، مسئوليت در برابر پروردگار است و نتيجه آن

مجازات و كيفر اخروى مى باشد; اعم از اين كه مسئوليت و كيفر دنيوى هم وجود

داشته باشد يا خير. به بيان ديگر شاخصه مسئوليت اخلاقى، ترتّب عقاب و كيفر

اُخروى بر عمل است; همچنان كه ارزشمندى اخلاقى، ثواب و پاداش در آخرت را مى

آفريند. متكلمان مسلمان، شرايط مسئوليت در برابر دستورات اخلاقى را به چهار

دسته تقسيم مى كنند: برخى از اين شرايط مربوط به اصل دستور و تكليف اخلاقى

است; بعضى به فرد دستوردهنده باز مى گردد;

پاره اى از آنها در باره موضوعى است كه دستور بدان تعلق مى گيرد و شمارى

ديگر به فرد مسئول مربوط مى شود.(1)

شرايط نيكى و پسنديده بودن دستور و اوامر اخلاقى به عنوان بخش مهم و

اساسى شريعت و همچنين ويژگى ها و شرايط دستوردهنده و فردى كه شايسته صدور

فرامين اخلاقى است، از پيش فرض هاى كلامى علم اخلاق است و در مباحث خداشناسى

و ضرورت نبوّت و دين در علم كلام، محل بحث و بررسى است. شرايط عملى كه به آن

امر و يا از انجام آن نهى مى شود، در مبحث پيشين مورد بررسى قرار گرفت. اكنون

در باره بنيادى ترين عناصرى كه وجود آنها در فرد، شرط پذيرش مسئوليت اخلاقى

است، سخن مى گوييم.

1. بلوغ

كودكان و افراد غيربالغ از بار مسئوليت اخلاقى فارغ اند; اگرچه سرپرست

آنان در قبال اعمالشان مسئوليت حقوقى دارد. از اين رو در نظام اخلاقى اسلام،

اعمال نيك اطفال داراى ارزش اخلاقى و ثواب و پاداش است، ولى رذيلت هاى اخلاقى

آنان مورد مؤاخذه قرار نمى گيرد و كيفر و مجازاتى را براى آنان در آخرت در پى

ندارد.

در متون مقدس اسلامى يكى از شرايط اساسى مسئوليت اخلاقى و كيفرى، بلوغ

دانسته شده است. به عنوان نمونه امام باقر(عليه السلام) در روايتى ضمن بيان

مبدأ بلوغ مى فرمايد: «بعد از رسيدن فرد به سن بلوغ، حدود الهى به طور كامل

به نفع و به ضرر او اجرا خواهد شد».(2)

1. از جمله ر.ك: علامه حلّى: كشف المراد، ص 322; شيخ طوسى: الاقتصاد

فى ما يتعلق بالاعتقاد، ص 107; حمصى رازى، شيخ سديدالدين: المنقذ من

التّقليد، ص 288.

2. ر. ك: كلينى: كافى، ج 7، ص 198; شيخ صدوق: فقيه، ج 4، ص 164.