ج. جهت گيرى نفس نسبت به خويشتن - اخلاق اسلامی نسخه متنی

عمل ناشى از بيم او، برترى دارد. از جمله از امام على(عليه السلام)نقل

شده است:

اميد به رحمت الهى قوى تر از خوف از او است; زيرا خوف تو از خداوند ناشى

از گناهان تو است و اميدت به او ناشى از بخشايش او. پس بيم از تو و اميد از

او است.(1)

و در دعاى جوشن كبير آمده است: «يا من سبقت رحمتُه غضبَه.»

ج. جهت گيرى نفس نسبت به خويشتن

سامان دادن به جهت گيرى نفسانى انسان نسبت به خويشتن، و به عبارت ديگر

داشتن ارزيابى صحيح از كار خود، هدف دسته اى ديگر از مفاهيم عام در اخلاق

اسلامى است. مهم ترين مفاهيمى كه بيانگر سامان مثبت جهت گيرى و ارزيابى انسان

نسبت به خويش است، همانا «انكسار نفس» يا «خودشكنى» و «تواضع» است.

1. انكسار نفس

مراد از انكسار نفس و خودشكنى آن است كه انسان بدون اين كه خود را با

ديگران مقايسه نمايد، خود را كوچك و پايين شمرده و خودپسند و از خود راضى

نباشد. خودشكنى منشأ و مبناى تواضع است و بدون آن تواضع محقق نمى شود.

بنابراين آنچه در باب فضيلت و منزلت تواضع بيان خواهد شد، همگى بر فضيلت

فروتنى و خودشكنى نيز دلالت خواهد كرد، و شايد به همين دليل است كه در آيات و

روايات، بيشتر بر «تواضع» تأكيد شده است و از انكسار نفس و كوچك شمردن خود

كمتر سخن رفته است. ابعاد مختلف فضيلت انكسار نفس را در مقايسه با موانع آن و

مفاهيم متضاد با آن به خوبى مى توان دريافت. اين موانع بدين قرارند:(2)

يك. خودپسندى (عُجب)

عُجب، خودستايى و غرور، موانع اصلى فروتنى و كوچك شمردن خويش است. از آن

جا كه خودستايى در واقع از آثار و توابع خودپسندى است، بحث از موانع را بر

محور خودپسندى و غرور سامان مى دهيم.

1. ابن ابى الحديد: شرح نهج البلاغه، ج 20، ص 319، ح 666.

2. ر.ك: نراقى، محمدمهدى: پيشين، ج 1، ص 343.