لطفا منتظر باشید ...
ز) اغنيا و ثروتمندان: زيرا گاهى با تحصيل از مجارى حرام و مصرف آن
در راه هاى خير به منظور نشان دادن به مردم، به سعادت خويش دل خوش مى
دارند.(1)
2. تواضع
مفهوم تواضع آن است كه انسان در مقايسه با ديگران براى خويش امتياز وبرترى قائل نشود. وجود چنين حالتى در فرد باعث مى شود كه ديگران را بزرگ و
گرامى بدارد.(2) تواضع در مقابل كبر و تكبّر قرار دارد و اين دو به عنوان
موانع تواضع مورد بحث قرار خواهند گرفت.
يك. ارزش تواضع: خداوند در قرآن، تواضع و فروتنى را از ويژگى هاى
واقعى بندگان مؤمن خود مى داند و مى فرمايد:
و بندگان خداى رحمان كسانى اند كه روى زمين به نرمى گام برمى دارند، و
آنگاه كه نادانانْ ايشان را خطاب كنند، به ملايمت پاسخ مى دهند.(3)
در جاى ديگر به پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) فرمان مى دهد كه با
پيروان خود رفتارى متواضعانه در پيش گيرد: «و براى مؤمنانى كه تو را پيروى
كرده اند، بال خود را فرو گستر».(4)
امام صادق(عليه السلام) فرمود:
خداوند به موسى(عليه السلام) وحى كرد: اى موسى، آيا مى دانى چرا از ميان
همه آفريدگانم تو را براى سخن گفتن با خود برگزيدم؟ موسى عرض كرد: پروردگارا،
علت آن چه بود؟ خداوند پاسخ داد: اى موسى، من در ميان بندگانم كسى را از تو
فروتن تر در برابر خود نديدم. اى موسى، تو چون نماز مى گذارى گونه خويش بر
خاك مى نهى.(5)
و رسول خدا(صلى الله عليه وآله) به ياران خود فرمود: «چه شده است كه
حلاوت عبادت را در شما نمى بينم؟»
پرسيدند: شيرينى عبادت چيست؟ فرمود: «فروتنى».(6)
دو. نشانه هاى تواضع: در برخى از روايات، نشانه هايى براى شخص متواضع
بيان شده است. البته اين موارد از باب نمونه است و مفهوم آن انحصار در اين
موارد نيست. برخى از اين موارد به شرح زير است:
1. شخص فروتن به نشستن در پايين مجلس رضايت مى دهد.(7)
2. فرد متواضع در سلام كردن از ديگران پيشى مى گيرد.(8)
3. از مجادله خوددارى مى نمايد; اگرچه حق با او باشد.(9)
4. دوست ندارد كه او را به پرهيزگارى بستايند.
سه. موانع فروتنى: كبر و تكبّر، تفاخر، عصبيّت، سركشى و ذلّت، مهم
ترين موانع فروتنى اند. به اختصار در باره برخى از آنها توضيح مى دهيم.
الف) كِبر: اصلى ترين مانع در راه فروتنى «كبر» است.
ـ مفهوم و ماهيت «كبر»: كبر آن است كه انسان در نتيجه عجب و خودپسندى
در مقام مقايسه، خود را برتر از ديگران پندارد. بنابراين كِبر معلول عُجب و
خودپسندى است و در آن مقايسه با ديگران نهفته است. خودبزرگ بينى هرگاه فقط به
عنوان حالتى فقط در درون و باطن انسان وجود داشته باشد، به آن «كبر» گويند;
ولى اگر در اعمال و رفتار خارجى ظاهر گردد، از آن به «تكبّر» ياد مى كنند.
مانند آنكه از هم غذا شدن و هم نشينى با ديگرى خوددارى كند; از ديگران انتظار
سلام كردن داشته باشد; هنگام سخن گفتن از نگاه كردن به مخاطب خوددارى نمايد
و...(10)
ـ نكوهش تكبّر: خداوند در قرآن به كسانى كه نسبت به عبادت پروردگار
تكبّر مىورزند، وعده دوزخ داده است: «در حقيقت، كسانى كه از پرستش من كبر
مىورزند، به زودى خوار در دوزخ درمى آيند.»(11) در جاى ديگر اعلام مى دارد كه
سراى آخرت تنها از آنِ كسانى است كه در زمين در پى برترى طلبى نباشند: «آن
سراى آخرت را براى كسانى قرار مى دهيم كه در زمين
خواستار برترى و فساد نيستند.»(12)
ـ اقسام تكبر: در يك تقسيم از جهت كسى كه نسبت به او تكبّر ورزيده مى
شود، مى توان تكبر را به سه نوع تقسيم كرد:
يك. تكبّر بر خداوند: چنان كه قرآن مى فرمايد: «و هر كس از پرستش او
امتناع ورزد و بزرگى فروشَد، به زودى همه آنان را به سوى خود گرد مى
آورد.»(13)
دو. تكبّر بر پيامبر(صلى الله عليه وآله): تكبر در مقابل پيامبر(صلى الله
عليه وآله) به اين معنا است كه فرد شأن و مقام خود را برتر از آن بداند كه به
فرامين و دعوت آن حضرت گردن نهد. چنان كه قرآن سخن گروهى از كافران را اين
گونه گزارش مى كند: «آيا به دو بشر كه مثل خود ما هستند، ايمان بياوريم.»(14)
سه. تكبّر بر مردم: يعنى خود را بزرگ و ديگران را كوچك و خوار شمردن. در
روايتى از اين نوع تكبر به جنون واقعى ياد شده است.(15)
ـ درمان تكبّر: عالمان اخلاق برخى راه هاى علمى و عملى را براى درمان
تكبّر پيشنهاد كرده اند كه فرمول كلى آن همان جلوگيرى از اسباب تكبّر يا رفع
آنها است و چون در واقع اسباب تكبّر همان موجبات خودپسندى است، بنابراين آنچه
در باب معالجه خودپسندى گفته شده است، براى درمان عُجب هم به كار مى آيد.
ب) ذلت و خوارى: همان طور كه بزرگى طلبى و برترى جويى مانعى براى
تواضع محسوب مى گردد و يك رذيلت است، ذلت و خوارى نيز مانع تواضع است و با
عزت نفس نيز منافات دارد و اگر تكبّر افراط در ارزش گذارى خويش است، ذلت و
خوارى نيز تفريط در اين امر مى باشد.(16)بر همين اساس در اخلاق اسلامى تواضع
در مقابل متكبران به شدت منع شده است; زيرا فرد متكبر هر نوع فروتنى را به
مفهوم خوارى و پستى فرد مى انگارد.(17)
1. نراقى، محمدمهدى: پيشين، ج 3، ص 32 ـ 33.
2. همان، ج 1، ص 358 و 359.
3. سوره فرقان، آيه 63 . همچنين ر.ك: سوره مائده، آيه 54 .
4. سوره شعراء، آيه 215.
5. كافى، ج 2، ص 123، ح 7.
6. ورام بن ابى فراس: تنبيه الخواطر، ج 1، ص 201.
7. كافى، ج 2، ص 123، ح 9.
8. علامه مجلسى: بحارالانوار، ج 75، ص 120، ح 9.
9. همان، ص 118، ح 3.
10 . ر.ك: نراقى، محمدمهدى: پيشين، ج 1، ص 344.
11 . سوره مؤمن، آيه 60 .
12. سوره قصص، آيه 83 . همچنين ر.ك: جاثيه، 37; اعراف، آيه 13 و 146; ص،
آيه 73 و 74; اسراء، 37; لقمان، 18; فرقان، 63 ; نحل، آيه 29 و 23; غافر، آيه
30، 56 و 60 ; انعام، 93 و زمر، 72.
13. سوره نساء، آيه 172; همچنين ر.ك: سوره مريم، آيه 69 و سوره نحل، آيه
23.
14. سوره مؤمنون، آيه 47.
15. شيخ صدوق: خصال، ص 332، ح 31.
16 . ر.ك، نراقى، محمدمهدى: پيشين، ج 1، ص 362.
17 . ر.ك: ورام بن ابى فراس: پيشين، ج1، ص 201.
