لطفا منتظر باشید ...
2- انگيزه و نيّت فاعل
برخلاف بسيارى از مكاتب اخلاقى، مكتب اخلاقى اسلام تأكيد فراوانى برانگيزه و نيت فاعل عمل اخلاقى دارد. اصولا از نگاه فلسفى صدور يك فعل از فاعل
آزاد و مختار بدون وجود علل چهارگانه (فاعلى، مادى، صورى و غايى) امكان پذير
نيست. مراد از انگيزه و نيت در اين جا همان علت غايى است كه فاعل را وادار به
عمل مى كند. بنابراين اصل ضرورت وجود انگيزه در تحقق عمل اختيارى، امرى
غيرقابل انكار است. ولى سخن در اين است كه آيا وجود انگيزه اى خاص در فاعل
هنگام انجام عمل، شرط لازم براى ارزشمندى اخلاقى عمل است؟ بسيارى از مكاتب
اخلاقى به اين پرسش پاسخ منفى داده اند.(2) در مكتب اخلاقى اسلام وجود انگيزه
و نيّت در فاعل، شرط ضرورى براى ارزشمندى اخلاقى است.
بايد يادآور شد كه براى تحقّق نيت و انگيزه خاص، وجود دو ركن اساسى ضرورى
است: اولا، فاعل بايد نسبت به انجام فعل قصد و توجه داشته باشد. ثانياً، هدف
و انگيزه او از انجام فعل، فقط خوشايندى خداوند باشد كه از آن به «اخلاص»
تعبير مى شود. در نتيجه، شرط يا عنصر فاعلى عمل اخلاقى، در صورتى مخدوش مى
شود كه فاعل يا كار را از روى غفلت و
1. ر.ك: علامه طباطبايى(ره): الميزان، ج 1، ص 107.
2. به جز كانت ،كه معتقد است عمل اخلاقى علاوه بر اين كه بايد مصداق
انجام وظيفه باشد، «نيت انجام وظيفه» نيز شرط لازم براى عمل اخلاقى است.
(ر.ك: ايمانوئل كانت: بنياد ما بعد الطبيعه اخلاق، ترجمه حميد عنايت و
على قيصرى، ص 23 ـ 24)
