اخلاق اسلامی نسخه متنی

سهو انجام دهد، و يا اين كه انگيزه اى غير از تحصيل خشنودى پروردگار

داشته باشد. البته فقدان ركن اول، همواره به معناى فقدان ركن دوم خواهد بود;

ولى ركن دوم در گرو ركن اول نيست.(1)

در فلسفه اخلاق اسلامى، عملْ هنگامى ارزش اخلاقى دارد و سزاوار پاداش

نيكو است كه علاوه بر شرايط ديگر، انگيزه فاعل كسب رضايت خداوند باشد و انجام

عمل را همچون ابزارى در جهت تقرّب معنوى به كمالات الهى و صفات جمال و جلال

او پندارد. پس هرگاه فاعل سودايى غير از خشنودى پروردگار در سر داشته باشد،

عمل او نصاب لازم براى ارزشمندى اخلاقى را دارا نيست. علاوه بر اين، بايد

يگانه انگيزه او نيز باشد; يعنى نيت فاعل بايد از هر انگيزه ديگرى پيراسته و

خالص باشد. گاهى از اين شرط به ضرورت «حسن فاعلى» ياد مى شود; در مقابل «حسن

فعلى» كه در پى خواهد آمد.

تأثير و نقش نيت را در ارزشمندى عمل اخلاقى، مى توان هم از منظر عقل و

فلسفه و هم از زبان متون مقدس اسلامى تبيين كرد:

1. بيان عقلانى نقش انگيزه: از منظر فلسفه اخلاق اسلامى، عالى ترين

مرتبه وجودى انسان مرتبه روحانى او است و در اين مرتبه، كمال حقيقى انسان در

تقرّب معنوى هرچه بيشتر انسان به صفات كماليه خداوندى است. به سخن ديگر عالى

ترين مرتبه روحى آدمى آن است كه روح ـ كه گوهر او است ـ تجلى گاه اسما و صفات

جمال و جلال الهى گردد ـ اين امر از پيش فرض هاى كلامى علم اخلاق و هدف و

رسالت آن است ـ اين مهم در صورتى تأمين مى گردد كه انسان در عمل اختيارى خود

كه تأثير وجودى بر صعود و نزول روح دارد، انگيزه و نيت تقرّب به خداوند را

داشته باشد. اين تأثير و رابطه بين نيّت و ارزشمندى اخلاقى يك رابطه تكوينى و

حقيقى است; نه جعلى و قراردادى.

2. بيان وحيانى نقش انگيزه: در متون مقدس اسلامى اعم از قرآن و سنت،

تأكيد آشكارى بر ضرورت وجود انگيزه الهى در عمل اخلاقى شده است. نمونه هايى

از گوياترين آنها به قرار زير است:

اين غنايم، نخست [اختصاص به بينوايان مهاجرى دارد كه از ديارشان و

اموالشان رانده شدند. خواستار فضل خدا و خشنودى ]

او[ مى باشند و خدا و

پيامبرش را يارى مى كنند.

1. ر.ك: مطهرى، مرتضى: تعليم و تربيت در اسلام، ص 195 ـ 196.