اندیشه سیاسی مسکویه نسخه متنی

شقاوت مبدل گردد، اختلاف و عداوت‏ها بالا گيرد، تفرقه در ميان امت و ملّت به وجود آيد، غرض شريف و مقصود والا از ميان برود، نظام مخصوصى كه صاحب شريعت را مقصود بُوَد از هم بپاشد و ساخته‏هاى خداوندى از هم بريزد، در آن وقت به تجديدنظر نياز شود و تدبيرها را به اعاده احتياج باشد و وجود امام حق و پادشاه عادل لازم افتد.1

از مجموع ديدگاه‏هاى مسكويه به خوبى برمىآيد كه در صورت انطباق عملكرد حكومت با دين، مردم موظف‏اند هم‏كارى و اطاعت كنند. براى انجام اين وظيفه، آن‏ها بايد از حق «نظارت» دايم بر عملكرد حكومت و حاكمان برخوردار باشند؛ بنابراين، از مجموع آن‏چه درباره زمينه‏هاى مشاركت بيان شد مىتوان به موارد ذيل اشاره كرد:

1 ـ نصيحت

نصيحت و پند زمينه‏اى است كه در صورت انحراف حكومت، شهروندان مىتوانند در قالب آن حضور خود را در سرنوشت سياسى نشان دهند.

2 ـ اعلام انزجار و مخالفت

هرگاه حكومت از چارچوب قانون خارج شده و با آن مخالفت كند مردم با اعلام مخالفت، حضور خود را در عرصه سرنوشت سياسى نشان مىدهند.

3 ـ پشتيبانى و حمايت

چنان‏چه حكومت در چارچوب قوانين مورد پذيرش جامعه عمل كند مردم با وى هم‏كارى و تعاون خود را ادامه مىدهند.

4 ـ نظارت

شهروندان براى اعمال «حق» خود و انجام «تكليف» در موارد حمايت و نصيحت حكومت و يا مخالفت با آن لازم است همواره بر اعمال حكومت نظارت داشته باشند.

1. همان، ص 129 و 130.