«اِيَّاك نَعْبُدُ وَ اِيَّاك نَسْتَعينُ» - تفسیر نماز نسخه متنی

«اِيَّاك نَعْبُدُ وَ اِيَّاك نَسْتَعينُ»

خدايا تنها ترا مى‏پرستيم و تنها از تو يارى مى‏جوئيم.

«ايّاك نعبد» يعنى فقط بنده تو هستيم نه بنده ديگران. اين جمله دو بُعد دارد: يكى اثباتِ بندگى براى او و ديگرى نفى بندگى براى غير او. آرى مكتب كامل در كنار ايمان به خدا، كفر به طاغوت دارد و كسانى كه به خدا ايمان دارند، امّا سلطه طاغوت‏ها را پذيرفته‏اند نيمه مسلمان هستند و شايد نامسلمان! ايمان به خدا منهاى كفر به طاغوت، يعنى مسلمان اسير! براى رهايى از قرارگرفتن در مدار شرك بايد به مركز وحدت و قدرت پناهنده شد و لذا نمازگزار در نماز تنها خود را نمى‏بيند كه به فكر خود باشد، بلكه گويا به نمايندگى از تمام موحّدان سخن مى‏گويد كه: خدايا! من به تنهايى قابل و لايق نيستم تا عبادتى شايسته داشته باشم و لذا در ميان جمعِ مسلمين آمده‏ام و ما همگى تو را عبادت و بندگى مى‏كنيم. نه فقط من كه همه ما از تو استمداد مى‏جوئيم. بنابراين نماز بايد در اصل به جماعت خوانده شود و نماز فرادى‏ در مرحله بعدى قرار دارد.

آيات قبلى به ما توحيد نظرى و شناخت صحيح از خداوند داد و اين آيه توحيد عبادى وعملى را مطرح مى‏كند كه نه فقط خدا را به يگانگى بشناس، بلكه در عمل نيز تنها يگانه را عبادت كن و يگانه‏پرست باش. چرا خداىِ رحمن و رحيم و ربّ و مالك را رهاكنى و به سراغ بندگى ديگران بروى؟ فقط بنده خدا باش نه بنده شرق و غرب، نه بنده زر و زور و نه بنده طاغوت‏ها. حتّى حق بندگى و اطاعتِ از صالحان را ندارى، مگر آنكه خداوند به تو اجازه يا دستور دهد. چنانكه در مورد پيامبرش مى‏فرمايد: «مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ اَطاعَ اللَّهَ»(210) هركس از رسول پيروى كند خدا را اطاعت كرده است. چنانكه اگر اطاعت از پدر و مادر مى‏كنيم، چون او به ما دستور داده است و در حقيقت اطاعت از خدا مى‏كنيم.

انسان بايد به حكم عقل تنها بندگى خدا را بپذيرد، زيرا ما انسان‏ها عاشق كمال هستيم و نيازمند رشد و تربيت، و خداوند نيز جامع تمام كمالات و ربّ تمام آفرينش است. اگر به مهر و محبّت نيازمنديم او رحمن و رحيم است و اگر از آينده دور نگرانيم او صاحب اختيار و مالك آن روز است، پس چرا به سوى ديگران برويم و از آنها مدد بخواهيم؟

«ايّاك نَعبد» يعنى با مردم هستم، اما به غير تو دل نبسته‏ام. نه از اجتماع مسلمين كناره مى‏گيرم كه خلق تو را فراموش كنم و نه در جامعه ذوب مى‏شوم كه تو خالق را رها كنم. بلكه مى‏دانم مسير به سوى خالق از ميان خلق مى‏گذرد.

«ايّاك نَستعين» يعنى گرچه از اسباب و وسائلى كه تو در آفرينش قرار داده‏اى استفاده مى‏كنيم، اما مى‏دانيم اثر وكارآيى هر وسيله وسببى بدست توست. تو سبب ساز و سبب سوزى. هم چيزى را سبب قرار مى‏دهى و هم مى‏توانى اثر آنرا بگيرى. اراده تو حاكم بر همه قوانين است وطبيعت محكوم اراده توست.

«ايّاك نَعبد» يعنى تنها تو شايسته پرستشى و ما نه از روى ترس و طمع، بلكه از روى عشق و محبّت تو را عبادت مى‏كنيم. كدام محبوب از تو به ما نزديكتر و به ما مهربان‏تر؟

«ايّاك نَعبد و ايّاك نَستعين» يعنى نه جبر و نه تفويض. چون مى‏گوييم «نَعْبُدُ» پس داراى اختيار هستيم و چون مى‏گوييم «نستعين» پس نيازمنديم و همه امور در اختيار ما نيست.

«ايّاك نَعبُد و ايّاك نَستَعين» يعنى نماز را به جماعت مى‏خوانيم و با مسلمانان در يك صف، برادر و برابر و همدل و هماهنگ هستيم.

«ايّاك نَعبُد» يعنى خدايا من تو را بر خود حاضر و ناظر مى‏بينم و لذا مى‏گويم: «ايّاك» و بنده‏اى كه خود را در محضر خداى تعالى ببيند زودتر بهره مى‏گيرد.

از ابتداى سوره حمد بطور غيابى با خدا سخن مى‏گفتيم، اما در اينجا به حضور و خطاب مى‏رسيم. اوّل با صفات خدا آشنا مى‏شويم اما كم‏كم به خودش مى‏رسيم. و نه فقط يكبار بلكه چون گفتگو با محبوب شيرين است، كلمه «ايّاك» را تكرار مى‏كنيم.

خدايا! گرچه عبادت از ماست، امّا در عبات كردن هم نيازمند كمك تو هستيم: «وَ ما كُنَّا لِنَهْتَدِىَ لَوْلا اَنْ هَدنَا اللَّهُ»(211) اگر هدايت الهى نبود ما هدايت نمى‏يافتيم.

گرچه تنها از او استعانت مى‏جوئيم، امّا استمداد از غير او اگر با رضايت او باشد اشكال ندارد. چنانكه انسان از استعداد و نيرو و فكر خود كمك مى‏گيرد و اين منافاتى با توحيد ندارد. خداوند خود به ما دستور مى‏دهد: «تَعاوَنُوا» زيرا زندگى بدون تعاون و يارى امكان ندارد. حضرت على‏عليه السلام به كسى كه دعا مى‏كرد: خدايا! مرا محتاج مردم نكن، فرمود: اين حرف صحيح نيست، بلكه بگو: خدايا! مرا محتاج افراد بد نكن، زيرا زندگى بدون همكارى و هميارى ممكن نيست.

كسى كه صادقانه بگويد: «ايّاك نَعبُد» ديگر روح تكبر و غرور و خودخواهى ندارد و در برابر دستورات الهى خاضع و مطيع است. مى‏داند كه چون خداوند بيشترين لطف را بر او كرده، بايد بهترين تذلّل را به درگاهش بياورد. همچون عبد مطلق در برابر مولاى مطلق بايستد و خاضعانه بگويد: من بنده‏ام و تو مولايى. من كسى جز تو را ندارم، امّا تو غير مرا فراوان دارى. تو به عبادتِ من نياز ندارى، بلكه من سراپا محتاج لطف و كرم تو هستم و بايد همواره از تو مدد بجويم.

210) سوره نساء، آيه 80.

211) سوره اعراف، آيه 43.