صراط مستقيم كدام است؟ - تفسیر نماز نسخه متنی

صراط مستقيم كدام است؟

كلمه «صراط» كه بيش از 40 مرتبه در قرآن آمده است، به معنى راه هموار، روشن و وسيع است. در زندگى انسان راههاى متعددى وجود دارد كه او بايد يكى از آنها را انتخاب كند:

راه هوس‏هاى خود، راه هوس‏هاى مردم، راه طاغوت‏ها، راه نياكان و پيشينيان به جهت تعصّب‏هاى قومى و نژادى، راه وسوسه‏هاى شيطانى، راههاى تجربه نشده و بالاخره راه خدا و اولياى خدا.

طبيعى است كه انسان معتقد به خدا از ميان اين همه راه تنها راه خدا و اولياى او را انتخاب مى‏كند، زيرا اين راه امتيازاتى دارد كه ديگر راهها ندارند:

* راه مستقيم، كوتاه‏ترين راه ميان دو نقطه است، لذا اين راه نزديكترين راه براى رسيدن به مقصود است.

* راه الهى ثابت است، برخلاف راههاى ديگر كه طبق هوسهاى خود يا ديگران هر روز تغيير مى‏كند.

* يك راه بيشتر نيست، زيرا ميان دو نقطه تنها يك خط مستقيم وجود دارد. اما راههاى ديگر متعدد است.

* راهى مطمئن و بى‏خطر است، برخلاف راههاى ديگر كه انسان همواره در معرض خطر سقوط قرار دارد.

* راهى كه انسان را به مقصد، يعنى رضاى خدا مى‏رساند و در آن شكست و باخت وجود ندارد.

* راه مستقيم، راه خداست: «اِنَّ رَبّى‏ عَلى‏ صِراطٍ مُسْتَقيم»(215)

* راه مستقيم، همان راه انبياست: «اِنَّك لَمِنَ الْمُرْسَلينَ عَلى‏ صِراطٍ مُسْتَقيمٍ»(216)

* راه مستقيم، راه بندگى خداست: «وَ اَنِ اعْبُدُوانى‏ هذا صِراطٌ مُسْتَقيمٌ»(217)

* راه مستقيم، توكّل و تكيه بر خداست: «وَ مَنْ يَعْتَصِمْ بِاللَّهِ فَقَدْ هُدِىَ اِلى‏ صِراطٍ مُسْتَقيمٍ»(218)

انسان بايد هم در انتخاب راه از خداوند كمك بگيرد و هم در ادامه دادن و بودن در راه. مانند لامپى كه براى روشن ماندن بايد هر لحظه از منبع اصلى برق دريافت كند. لذا نه‏تنها مردم عادى بلكه پيامبر خدا و ائمه معصومين‏عليهم السلام بايد در هر نماز از خدا بخواهند كه آنان را بر صراط مستقيم پايدار بدارد. نه فقط در حال نماز بلكه در همه حال و در هر كارى، چه انتخاب شغل و چه انتخاب دوست، چه در ازدواج و چه در تحصيل، بايد همواره از خدا بخواهد كه او را در مسير مستقيم قرار دهد. زيرا چه بسا انسان در عقايد صحيح فكر مى‏كند اما در عمل دچار لغزش مى‏شود و گاهى به عكس.

راه مستقيم، راه اعتدال و ميانه‏روى است. على‏عليه السلام مى‏فرمايد: «اَلْيَمينُ وَ الشِّمالُ مَضَلَّة وَالطَّريقُ الْوُسْطى هِىَ الجادَّة»(219) چپ و راست انحراف است و طريق سعادت همان راه وسط است.

راه مستقيم، يعنى دورى از هرگونه افراط و تفريط، نه انكار حق و نه غلوّ در حقّ، نه جبر و نه تفويض، نه فردگرايى و نه جامعه‏گرايى، نه ذهن‏گرايى و نه عمل‏زدگى، نه دنياگرايى و نه آخرت‏زدگى، نه غفلت از حقّ و نه غفلت از خلق، نه عقل‏زدگى و نه عاطفه‏گرايى، نه تحريم طيّبات و نه غوطه در شهوات، نه بُخل و نه اسراف، نه حسادت و نه تملّق، نه ترس و نه تهوّر، نه و نه و نه.

بلكه چه در عقايد و افكار و چه در اعمال و رفتار، همواره راه ميانه و اعتدال را پيش بگيريم.

براى حركت در صراط مستقيم بايد همواره از خدا كمك بگيريم زيرا اين صراط از مو باريكتر و از شمشير تيزتر است و هر لحظه خطر سقوط وجود دارد. كسى از صراطِ قيامت عبور مى‏كند كه توانسته باشد در دنيا از صراط مستقيم الهى منحرف نشود، چه انحرافاتِ فكرى و چه انحرافاتِ عملى و اخلاقى.

يكى قائل به جبر مى‏شود و همه كارها را به خدا نسبت مى‏دهد، گويا كه انسان در سرنوشت خود تأثيرى ندارد و بى اراده و اختيار است، و ديگرى خود را همه‏كاره و فعّال مايشاء دانسته و دست خدا را بسته مى‏بيند.

يكى رهبران آسمانى را همچون مردم عادى مى‏داند و ديگرى آنها را در حدّ خدايى بالا مى‏برد و مسيح را فرزند خدا و بلكه خود خدا مى‏شمرد!

يكى زيارت و توسّل به اولياى خدا را شرك مى‏داند و ديگرى حتّى به درخت و ديوار متوسّل مى‏شود! يكى از روى غيرت نابجا، اجازه نمى‏دهد همسرش از خانه خارج شود و ديگرى از روى بى‏غيرتى همسرش را بى‏حجاب به كوچه و بازار مى‏فرستد.

اينها همه انحراف از مسير مستقيم الهى است كه خداوند مى‏فرمايد: دين پابرجا و استوار من بر صراط مستقيم است: «قُلْ اِنَّنى‏ هَدينى‏ رَبّى‏ اِلى‏ صِراطٍ مُسْتَقيمٍ ديناً قِيَماً»(220)

و در جاى ديگر مى‏فرمايد: امّت اسلام را امّتى ميانه قرار دادم تا اسوه و الگوى ديگران باشند: «وَ كَذلِك جَعَلْناكُمْ اُمَّةً وَسَطاً لِتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النَّاس»(221)

در روايات آمده است كه امامان معصوم‏عليهم السلام مى‏فرمودند: راه مستقيم ما هستيم. يعنى نمونه عينى و عملى راه مستقيم و اسوه و الگو براى قدم برداشتن در اين راه، رهبران آسمانى هستند. آنها در دستورات خود درباره تمام مسائل زندگى از قبيل كار و تفريح و تحصيل، انتقاد و انفاق، اظهار علاقه و محبّت و قهر و صلح، همواره ما را به اعتدال و ميانه‏روى سفارش كرده‏اند. كه اين سفارشات در بابى تحت عنوان «الاقتصاد فى العبادات» در كتاب شريف اصول كافى آمده است.

ما در اينجا نمونه‏هايى از آيات و روايات را كه در آنها به جنبه اعتدال تأكيد و از افراط و تفريط نهى شده است مى‏آوريم:

* «كُلُوا وَاشْرِبُوا وَ لا تُسْرِفُوا»(222) بخوريد و بياشاميد ولى اسراف نكنيد.

* «لا تَجْعَلْ يَدَك مَغْلُولَةً اِلى‏ عُنُقِك وَلاتَبْسُطْها كُلَّ الْبَسْطِ»(223) در انفاق كردن نه دست بسته باش و نه چنان گشاده دست كه بعد خود محتاج شوى.

* «اَلَّذينَ اِذا اَنْفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَ لَمْ يَقْتُروُا وَ كانَ بَيْنَ ذلِك قواماً»(224) مؤمنان كسانى هستند كه به هنگام انفاق نه اهل اسرافند و نه اهل بُخل بلكه ميانه‏رو هستند.

* «لا تَجْهَرْ بِصَلوتِك وَ لا تُخافِتُ بِها وابْتَغِ بَيْنَ ذلِك سَبيلاً»(225) نمازت را نه بسيار بلند بخوان و نه بسيار آهسته بلكه با صدائى معتدل بخوان.

* «وَالَّذينَ مَعَهُ اَشِدَّاء عَلَى الْكُفَّارِ رُحَماء بَيْنَهُمْ»(226) مؤمن هم دافعه دارد هم جاذبه. نسبت به كفّار شديد و نسبت به مؤمنان رحيم.

* «اَقيمُوا الصَّلوةَ وَ آتُوا الزَّكاةً»(227) هم ارتباط با خالق هم ارتباط با مخلوق. هم نماز بخوانيد و هم زكات بدهيد.

* «اَلَّذينَ آمَنوُا وَ عَمِلوُا الصَّالِحاتِ»(228) هم ايمان و باور قلبى لازم است و هم رفتار و عمل صالح.

* گرچه قرآن مى‏فرمايد: «وَ بِالْوالِدَيْنِ اِحْساناً»(229) نسبت به والدين احسان كنيد اما در جاى ديگر مى‏فرمايد: اگر شما را از راه خدا بازدارند، اطاعت آنها جايز نيست: «فَلا تُطِعْهُما»(230)

* نه دوستى‏ها شما را از بيان حق بازدارد: «شُهَداءَ لِلَّهِ وَ لَوْ عَلى‏ اَنْفُسِكُمْ»(231) و نه دشمنى‏ها شما را از رفتار عادلانه دور كند. «وَ لا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَانُ قَوْمٍ عَلى‏ اَنْ لا تَعْدِلُوا»(232)

* شب عاشورا، امام حسين‏عليه السلام هم مناجات مى‏كرد و هم شمشير تيز مى‏كرد!

* زائران خانه خدا روز عرفه و شب عيد قربان دعا مى‏خوانند، اما روز عيد بايد به قربانگاه رفته و با خون آشنا شوند!

* و بالاخره اسلام دين يك بعدى نيست كه به جنبه‏اى توجه كند و جنبه‏اى را فراموش كند، بلكه به همه ابعاد وجود انسان در حدّ اعتدال و ميانه توجه كرده است.

«صِراطَ الَّذينَ اَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلاَالضَّالّينَ»

به راه كسانى كه آنها را مشمول نعمت خود ساختى هدايت كن، نه راه كسانى كه بر آنان غضب كردى و نه گمراهان.

نمازگزار بدنبال درخواست هدايت به راه مستقيم، از خداوند مى‏خواهد كه او را به همان راهى هدايت كند كه نعمت‏يافتگان الهى در آن راه بوده‏اند. قرآن در آيات 68 سوره نساء و 58 سوره مريم اين گروه را معرفى مى‏كند كه در اينجا توجه شمار را به آيه 68 نساء جلب مى‏كنيم:

«وَ مَنْ يُطِعِ اللَّهَ والرَّسُولَ فَاوُلئك مَعَ الَّذينَ اَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبييّنَ وَالصِّدَيقينَ وَالشُّهَداء وَالصَّالِحينَ» كسانى كه پيروى خدا و رسول بنمايند، آنان با كسانى هستند كه خداوند آنها را نعمت بخشيده، از پيامبران و راستگويان و شهدا و صالحان. بنابراين نمازگزار از خداوند مى‏خواهد او را در خطّ انبيا و شهدا و صالحان قرار دهد. آرزوى پيمودن راه اين نيكان و پاكان، انسان را از خطر كجروى و بيراهه‏روى بازداشته و ياد و خاطره آنان را همواره در ذهن و خاطر نمازگزار زنده مى‏دارد.

غضب‏شدگان و گمراهان كيانند؟

در قرآن، افرادى همانند فرعون و قارون و ابولهب و امّت‏هايى همچون قوم عاد و ثمود و بنى‏اسرائيل، به عنوان غضب‏شدگان معرفى شده‏اند. ما در هر نماز از خدا مى‏خواهيم كه در اعتقاد و اخلاق و عمل همانند اين افراد و گروهها كه گرفتار قهر و غضب الهى شده‏اند، نباشيم.

بنى‏اسرائيل كه داستان زندگى و تمدّن آنها در قرآن بيشتر آمده است، زمانى بر تمام مردم عصر خويش برترى داشتند كه خداوند در مورد آنها مى‏فرمايد: «فَضَّلْتُكُمْ عَلىَ العالَمينَ»(233) شما را بر جهانيان برترى دادم. امّا بعد از اين فضيلت و برترى، به خاطر كردار و رفتار ناشايسته دچار قهر و غضب خداوند شدند كه قرآن در اين مورد مى‏فرمايد: «وَ باؤُا بِغَضَبٍ مِنَ‏اللَّهِ»(234) اين تغيير سرنوشت به علت تغيير در رفتار آنان بوده است.

دانشمندانِ يهود، دستورات آسمانى تورات را تحريف كردند: «يُحَرِّفُونَ الْكَلِم»(235) تجّار و ثروتمندان آنها به رباخوارى و حرام‏خوارى روى آوردند: «وَاَخْذِهِمُ الرِّبا»(236) و توده مردم در برابر دعوت به جهاد و مبارزه، به علّت تن‏پرورى و يا ترس، از رفتن به جبهه نبرد سرباز زدند و به موسى گفتند: تو و خدايت به جنگ برويد ما همين جا نشسته‏ايم! «فَاذْهَبْ اَنْتَ وَ رَبُّك فَقاتِلا اِنَّا هيهُنا قاعِدوُنَ»(237)

همين انحرافات فكرى و عملى باعث شد كه خداوند آنان را از اوج عزتّ به قعر ذلت و سرافكندگى مبتلا ساخت.

پس در هر نماز از خدا مى‏خواهيم كه نه اهل تحريف كتاب خدا باشيم، نه اهل رباخوارى و نه اهل فرار از جنگ و جهاد. همچنين از گمراهان نباشيم، آنانكه همچون افراد گمشده دچار حيرت و سرگردانى‏اند و هر لحظه بدون آنكه هدفى داشته باشند به سويى مى‏روند. نان را به نرخ روز مى‏خورند و از خود اراده و اختيارى ندارند.

«ضالّين» نه همچون «اَنعمتَ عَليهم» در خط انبيا و صالحان آمده‏اند و نه همچون «المغضوب عليهم» در مقابل دين خدا، جبهه‏گيرى و مبارزه‏طلبى مى‏كنند، بلكه افرادى بى‏تفاوت، بى درد و رفاه‏طلب هستند كه همچون چهارپايان تنها در فكر شكم و شهوت‏اند و كارى به حقّ و باطل ندارند. براى آنها فرقى نمى‏كند كه پيامبران حاكم باشند يا طاغوت‏ها، مهم آنست كه آنها در رفاه و آسايشِ مادى باشند هر كس كه مى‏خواهد حكومت كند. اين گروه گمراهند زير راه مشخصى را براى خود برنگزيده‏اند.

اين آيه مصداق كامل تولّى و تبرىّ است.

نمازگزار در پايان سوره حمد، عشق و علاقه و تولاّى خود را به انبيا و شهدا و صالحان ابراز داشته و از مغضوبان و گمراهان تاريخ تبرّى و برائت مى‏جويد. و همين ابراز تنفّر از مغضوبان و گمراهان در هر نماز، جامعه اسلامى را در برابر پذيرش حكومت آنان پايدار و مقاوم مى‏سازد. قرآن سفارش مى‏كند:

«لا تَتَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ»(238)

هرگز سرپرستى گروه غضب‏شدگانِ الهى را نپذيريد.

215) سوره هود، آيه 56.

216) سوره يس، آيات 3 - 4.

217) سوره يس، آيه 61.

218) سوره آل‏عمران، آيه 101.

219) بحار، ج 87، ص 3.

220) سوره انعام، آيه 161.

221) سوره بقره، آيه 143.

222) سوره اعراف، آيه 31.

223) سوره اسراء، آيه 29.

224) سوره فرقان، آيه 67.

225) سوره اسراء، آيه 110.

226) سوره فتح، آيه 29.

227) سوره بقره، آيه 43.

228) سوره بقره، آيه 82.

229) سوره بقره، آيه 83.

230) سوره عنكبوت، آيه 8.

231) سوره نساء، آيه 135.

232) سوره مائده، آيه 8.

233) سوره بقره، آيه 47.

234) سوره بقره، آيه 61.

235) سوره مائده، آيه 13.

236) سوره نساء، آيه 161.

237) سوره مائده، آيه 24.

238) سوره ممتحنه، آيه 13.