جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید جلد 3

مروان بن حكم اسيرا يوم الجمل» (گفته‏اند مروان بن حكم در جنگ جمل به اسيرى گرفته شد) شروع مى‏شود، ابن ابى الحديد ضمن شرح معانى الفاظ، مطالب تاريخى زير را آورده و نخست نكات زير را نقل كرده است كه حائز اهميت است.] مى‏گويم: اين موضوع به طرق فراوان روايت شده است و خود من هم در اين خطبه مطالبى كه مؤلف نهج البلاغه در آن نياورده است نقل كرده‏ام و آن اين گفتار امير المومنين (عليه السلام) درباره مروان است كه مى‏گويد: «او رايت گمراهى را پس از آنكه موهاى شقيقه‏اش سپيد شود مى‏افرازد و او را حكومت كوتاهى است» مى‏گويم: مقصود از اين عبارت امير المومنين كه فرموده است او را حكومتى است «همچون ليسيدن سگ بينى خود را» كوتاهى مدت حكومت اوست و حكومت مروان همانگونه شد و فقط نه ماه حكم راند.

منظور از چهار قوچى هم كه گفته شده است، چهار پسر عبد الملك بن مروان يعنى وليد و سليمان و يزيد و هشام است، كه نه از بنى اميه و نه از ديگران چهار برادر جز اين چهار تن به خلافت نرسيده‏اند. همه مردم قوچ‏هاى چهارگانه را همينگونه تفسير كرده‏اند كه گفتيم. ولى به نظر من ممكن و جايز است كه على (عليه السلام) چهار پسر مروان را اراده فرموده باشد كه عبارتند از: عبد الملك و عبد العزيز و بشر و محمد كه هر چهار تن پهلوان و شجاع و دلير بوده‏اند. عبد الملك به خلافت رسيد، بشر فرمانرواى عراق، محمد حاكم جزيره و عبد العزيز حاكم مصر شد و هر يك از ايشان را آثارى مشهور است و اين تفسير شايسته‏تر است، زيرا وليد و برادرانش نوه‏هاى مروان‏اند و حال آنكه اين چهار تن فرزندان اويند. ضمنا از روز بسيار سخت و خشكسالى هم به روز سرخ و سال سرخ تعبير شده است. آنچه امير المومنين در سخنان خود گفته همانگونه اتفاق افتاده است و اين گفتار او هم كه گفته است: «او پرچم گمراهى را هنگامى كه موهاى شقيقه‏اش سپيد شود بر دوش خواهد كشيد» همانگونه بوده است زيرا عمر او به هنگام رسيدن به خلافت، در درست‏ترين روايات، شصت و پنج سال بوده است.