بخش دوم: رهنمودها و قواعد در تفسير متن قرارداد - شیوه تفسیر قراردادهای خصوصی در حقوق ایران و نظام های حقوقی معاصر نسخه متنی

بخش دوم: رهنمودها و قواعد در تفسير متن قرارداد

قصد و اراده و بررسى نقش آن

تفسير قرارداد حول محور قصد طرفين دور مى زند. گرچه بعضى از مقتضيات عرفى و قانونى باعث انحراف آن از اين محور مى شود، لكن پس از رفع محذورات، به همان مدار اوليه باز مى گردد. به همين جهت گريزى از شناخت اين مبدأ و آثار آن نيست.

از سوى ديگر، مهم ترين ثمره بحث اراده باطنى و ظاهرى در بحث تفسير قرارداد ظاهر مى شود و در پرتو تشخيص اصالت هر يك از اين دو نظريه، بسيارى از مسائل تفسيرى، جهتِ خاص خود را پيدا مى كنند. از اين رو، در اين مبحث ابتدا درباره قصد و آثار آن سخن مى گوييم و سپس به بررسى اصالت اراده ظاهرى يا باطنى مى پردازيم.

مفهوم قصد و آثار آن

ماهيت قصد:

قصد در لغت به معناى در پيش گرفتن راه (1)؛ برخورد دقيق تير به هدف (2) و آوردن شى ء مورد نظر است،(3) ولى هيچ يك از اين معانى و معانى مجازى ديگر(4)، گوياى آن چه در اين بحث مورد نظر است، نيست. به همين جهت، قصد را بايد در اصطلاح حقوقى خود معنا كرد، و براى تبيين ماهيت و معناى اصطلاحى آن لازم است، مراحل تكوين قصد بررسى شود.

مراحل تكوين قصد: قصد از امورى نيست كه در يك زمان و به طور آنى به وجود بيايد، بلكه در نفس انسان مراحل مختلفى طى مى شود تا قصد در آن ايجاد شود. ابتدا تصور شى ء مورد نظر در ذهن شخص ايجاد مى شود و با سنجش آن، مفيد بودن آن را تصديق مى كند و براثر قبول فايده، در آن شوق ايجاد مى شود و پس از آن براى به دست آوردن شى ء ياد شده، عزم (شوق مؤكد) ايجاد مى شود.

عده اى (5) همين مرحله، يعنى شوق مؤكد را قصد به حساب آورده اند، ولى بعض ديگر(6) به وجود مرحله پنجمى قائل هستند به نام نيروى محرّكه، كه «عزم مصمّم» نيز به آن اطلاق شده است. آنان معتقدند انشاى معامله در اين مرحله صورت مى گيرد ودر اين مرحله است كه اراده به حد وجوب وجود مى رسد و آن را قصد مى نامند.

روان شناسان قبل از اراده، دو مرحله وبعد از آن يك مرحله را مورد شناسايى قرار داده اند كه در مجموع (با خود اراده) چهار مرحله مى شود:

1- ادراك؛

2- تدبر؛

3- عزيمت و برانگيخته شدن (اراده)؛

4- اجرا.




1 - راغب اصفهانى، معجم مفردات الفاظ القرآن، ص 419.

2 - عبدالسلام هارون، معجم مقاييس اللغة، ج 5، ص 95.

3 - همان .

4 - محمود زمخشرى، اساس البلاغة، ص 367.

5 - همان .

6 - صدرالدين شيرازى، الحكمة المتعالية، ج 4، ص 113 و 114.