مثلى يا قيمى بودن پول - سیاست های اقتصادی در اسلام نسخه متنی

مثلى يا قيمى بودن پول

همانطوركه در مقدمه اين فصل گفته شد، يكى ديگر از مباحثى كه در سرنوشت بحثهاى آينده اين تحقيق دخالت دارد، آن است كه آيا پول مثلى يا قيمى است؛ يعنى اگر كسى مثلاً هزار تومان به ديگرى قرض بدهد، هنگام بازپرداخت بايد مثل آن را بپردازد يا قيمت آن را.

بسيارى از فقيهان و شايد بتوان گفت اكثر كسانى كه دراين باره نظر داده اند، پول را مثلى دانسته اند؛ گرچه تلقى آنها از مثل، درباره پول متفاوت است.

ما در اين قسمت نيز مانند بخش پيشين، ابتدا معيار مثلى يا قيمى بودن را بر اساس مبناى امام بيان كرده سپس رأى ايشان را درباره پول از جهت مورد بحث بيان مى نماييم.

مشهور فقها، اشيايى را مثلى دانسته اند كه اجزاى آنها از حيث قيمت مساوى باشند؛ مثلاً گندم مثلى است، زيرا اگر يك كيلوگندم را نصف كنيم، هر دو نيمه آن از قيمت يكسان برخوردار مى باشند. اما اشياى قيمى چنين خصوصيتى را ندارند.

برخى از فقها، در اين تعريف مناقشه كرده تعاريف ديگرى ارائه داده اند. اما حضرت امام و برخى ديگر از فقهاى معاصر فرموده اند:

كيفيت ضمان (به مثل يا قيمت) امرى عقلايى است و اختصاص به شرع و مسلمين ندارد، و حكم عقلا اين است كه هرگاه كسى مال ديگرى را تلف كند يا مثلاً از ديگرى قرضى نمايد، در مثليات ضامن مثل آن است و در صورت نبودن مثل ضامن قيمت مى شود.

در اين مسأله نه در اصل ضمان آن به مثل و نه در تعيين مثلى و قيمى بودن آن اجماعى منعقد نشده و روايتى هم نرسيده است. بلكه همانطور كه اشاره شد اصل ضمان آن امرى عقلايى و به حكم عقلاست و تعيين مثلى يا قيمى بودن هم به عرف واگذار شده است. عرف هم شيئى را مثلى مى داند كه عادتاً براى آن مثلى وجود داشته باشد؛ مانند حبوبات و هر چيزى كه معمولاً مثلى براى او يافت نمى شود - هر چند ممكن است بندرت پيدا شود - از نظر عرف قيمى است و ضمان آن به قيمتش مى باشد.

همچنين گفته شده مثلى و قيمى بودن بر حسب زمانها و مكانهاى مختلف تغيير پيدا مى كنند؛ مثلاً لباس گرچه در زمان گذشته از قيميات به حساب مى آمده اما امروزه از مثليات محسوب مى شود.
حضرت امام گرچه درباره پولهاى فعلى تصريح به مثلى بودن نكرده اند، اما از نظرى كه درباره ضامن نبودن نسبت به قدرت خريد پول در باب قرض داده اند، معلوم مى شود پول را مثلى مى دانند.

ايشان در اين باره تصريح كرده اند كه قرض گيرنده فقط ضامن همان مبلغى است كه قرض گرفته است و قدرت خريد پول در اين مسأله تأثير ندارد.
به نظر مى رسد چون حضرت امام(ره) ملاك در مثلى و قيمى را به قضاوت عرف واگذار نموده اند، از اين جهت، قضاوت عرف را درباره پول اين گونه استنباط كرده اند.

اين بحث را درتفصيل بين بهره حقيقى و بهره اسمى در همين فصل دنبال مى كنيم.

البته شهيد صدر(ره) على رغم اينكه پول را مثلى دانسته اند، اما با مبنايى كه در تعريف مثل دارند درباره پول گفته اند:

مثل و مانند پول، صرفاً مقدار اسمى آن نمى باشد، بلكه چيزى است كه قيمت واقعى آن را مشخص نمايد.
برخى از معاصران نيز با توسعه دادن در تعريف مشهور از مثلى و قيمى، معتقد به قيمى بودن پول شده اند.