میزان الحکمه جلد 13

و امـا ايـن مـطـلب كه جريان نفاق در مدينه پيداشده است , بعضى از مفسران بر آن اصرار ورزيده
وچـنـيـن دلـيل آورده اند كه پيامبر و مسلمانان پيش ازهجرت آن قدر نيرومند و با نفوذ و مقتدر
نـبـودنـد كه مردم از قدرت آنان حساب ببرند يا انتظار داشته باشند از قبل ايشان به منافعى دست
يابند تا در نتيجه ,به ظاهر دم از ايمان بزنند و به جمع مسلمانان بپيوندند و در باطن بر كفر خويش
باقى باشندبرخلاف وضعيتى كه مسلمانان بعد از هجرت درمدينه داشتند.

لـيـكـن ايـن اسـتـدلال , هـمـان گـونـه كه در تفسيرسوره منافقون در گفتارى پيرامون نفاق
اشـاره كرديم , كامل و همه جانبه نيست , زيرا علت و انگيزه نفاق منحصر در ترس و پرهيز داشتن يا
انتظاررسيدن به منافع آتى و بالفعل نمى باشد, بلكه علل وانگيزه هاى گوناگونى مى تواند داشته
بـاشد از جمله انتظار رسيدن به سود و منفعتى در آينده , يا عصبيت و غرور, يا رسوخ يك عادت در
وجود شخص به طورى كه دست برداشتن از آن برايش دشوار باشد,و امثال اين عوامل .

و هـيچ دليلى در دست نيست كه نشان دهد هيچ يك از اين علل و انگيزه ها در هيچ يك از كسانى
كـه پـيـش از هـجـرت در مكه به پيامبر ايمان آوردندوجود نداشته است , بلكه درباره يكى از آنان
نـقـل شـده كه ايمان آورد و سپس از ايمانش برگشت يا باشك و ترديد ايمان آورد, اما بعدا شك و
ترديدش از بين رفت .