صلح حديبيّه و فتح خيبر - حج و حرمین شریفین در تفسیر نمونه نسخه متنی

فلسفه اين كار در نظر آنها به عقيده بعضى اين بوده است كه گاهى تحمل سه ماه حرام پشت سر هم (ذى القعده، ذى الحجه و محرم) مشكل بوده و آن را به پندار خود مايه تضعيف روح جنگجويى و ركود كار سربازان مى شمردند; زيرا عرب در جاهليت علاقه عجيبى به غارتگرى و خونريزى و جنگ داشت و اصولا جنگ و غارت جزيى از زندگى او را تشكيل مى داد و تحمل سه ماه آتش بس پى در پى براى آنها طاقت فرسا بود، لذا كوشش مى كردند لا اقل ماه محرم را از اين سه ماه جدا كنند.

اين احتمال نيز داده شده است كه گاهى به خاطر افتادن ذى الحجه در تابستان، مسأله حج بر آنها دشوار مى شد و مى دانيم حج و مراسم آن براى عرب جاهلى تنها مسأله عبادت نبود بلكه اين مراسم بزرگ كه از زمان ابراهيم(عليه السلام) به ياد مانده بود، كنگره عظيمى محسوب مى شد كه مايه رونق تجارت و اقتصاد آنها بود و فوايد گوناگونى از اين اجتماع نصيب آنها مى شد، لذا جاى ماه ذى الحجة را به ميل خود تغيير داده و ماه ديگرى را كه هوا در آن ماه، آمادگى بيشترى داشت به جايش قرار مى دادند و ممكن است هر دو فلسفه صحيح باشد.

اما به هر صورت اين عمل سبب مى شد كه آتش جنگ ها همچنان فروزان بماند و فلسفه ماه هاى حرام پايمال شود و مراسم حج بازيچه دست اين و آن و وسيله اى براى منافع مادى آنها شود.

قرآن اين كار را زيادى در كفر شمرده; زيرا علاوه بر شرك و كفر اعتقادى كه داشتند با زير پا گذاشتن اين دستور، مرتكب كفر عملى هم مى شدند، به خصوص اينكه با اين كار دو عمل حرام انجام مى دادند، يكى اينكه حرام خدا را حلال كرده بودند و ديگرى اينكه حلال خدا را حرام نموده بودند.

سوّم: وحدت كلمه در برابر دشمن
قرآن در آيات فوق دستور مى دهد كه به هنگام مبارزه با دشمن، مسلمانان متحّد و


در صف واحد با آنها پيكار كنند و از اين دستور استفاده مى شود كه حتى مبارزات سياسى و فرهنگى و اقتصادى و نظامى خود را در برابر آنان هماهنگ سازند و تنها در سايه چنين وحدتى كه از روح توحيد اسلام سرچشمه مى گيرد توانايى بر پيروزى در مقابل دشمن دارند، اين همان دستورى است كه مدتها است به دست فراموشى سپرده شده و يكى از علل انحطاط مسلمين محسوب مى شود.

چهارم: چگونه اعمال زشت در نظر زيبا جلوه مى كند؟
وجدان انسان درحالى كه دست نخورده باشد، به خوبى نيكوبد راتشخيص مى دهد. اما هنگامى كه دانسته قدم در جاده گناه و خلافكارى بگذارد، فروغ وجدان كمرنگ و كمرنگ تر مى شود و كار به جايى مى رسد كه زشتى و قبح گناه تدريجا از ميان مى رود.

هر گاه باز ادامه به اين كار دهد، كم كم اعمال زشت در نظرش زيبا و زيبا، زشت جلوه مى كند! اين همان چيزى است كه در آيات فوق و آيات ديگر قرآن به آن اشاره شده است.

گاهى تزيين اعمال زشت به شيطان نسبت داده شده است، مانند آيه 63 سوره نحل { ...فَزَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطانُ أَعْمالَهُمْ... و گاهى به صورت فعل مجهول، مانند آيه فوق ذكر شده است كه فاعل آن ممكن است وسوسه هاى شيطان و يا نفس سركش بوده باشد و گاهى به شركاء (يعنى بت ها) مانند آيه 137 سوره انعام و حتى گاهى به خداوند نسبت داده شده است، مانند آيه 4 سوره نمل { ...إِنَّ الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِالاْخِرَةِ زَيَّنّا لَهُمْ أَعْمالَهُمْ... ; «كسانى كه ايمان به آخرت ندارند اعمال زشتشان را در نظرشان زيبا جلوه مى دهيم».

بارها گفته ايم كه نسبت دادن اينگونه امور به خداوند به خاطر آن است كه اينها خاصيت عمل خود انسان محسوب مى شود و خواص همه اشياء به دست خداوند است و مسبب الاسباب او است و نيز گفته ايم اين گونه نسبت ها هيچگونه مخالفتى با مسأله اختيار و آزادى اراده انسان ندارد.

[
⁽¹⁾1ـ تفسير نمونه، ج7، ص411.

]

صلح حديبيّه و فتح خيبر

محتواى سوره فتح
اين سوره چنانكه از نامش پيدا است، پيام آور فتح و پيروزى است، پيروزى بر دشمنان اسلام، پيروزى چشم گير و قاطع (خواه پيروزى مربوط به فتح مكه باشد يا صلح حديبيه يا فتح خيبر يا پيروزى به طور مطلق).

براى درك محتواى اين سوره، قبل از هر چيز لازم است بدانيم اين سوره پس از ماجراى حديبيه در سال ششم هجرت نازل شده است.

توضيح اينكه پيغمبر اسلام(صلى الله عليه وآله) در سال ششم هجرت تصميم گرفت كه به اتفاق مهاجرين و انصار و ساير مسلمانان به عنوان مراسم عمره به سوى مكه حركت كند و قبلا به مسلمانان اطلاع داده بود كه من در خواب ديدم همراه يارانم وارد مسجد الحرام شده ايم و مشغول مناسك عمره هستيم.

مسلمانان در ذى الحليفه نزديك مدينه احرام بستند و با تعداد زيادى شتر براى قربانى حركت كردند. وضع حركت پيامبر(صلى الله عليه وآله) به خوبى نشان مى داد كه هدفى جز انجام اين عبادت بزرگ ندارد.

تا اينكه پيامبر(صلى الله عليه وآله) وارد سرزمين حديبيه شد.⁽¹⁾ در اينجا قريش با خبر شدند و راه را بر پيغمبر(صلى الله عليه وآله) بستند و از ورود او به مكه مانع شدند و در واقع تمام سنت هايى را كه در زمينه
[1ـ حديبيه قريه اى در نزديكى مكه است و حدود 20 كيلومتر تا مكه فاصله دارد.

]
امنيت زايران خانه خداوند در ماه حرام داشتند زير پا گذاشتند، چرا كه آنها معتقد بودند در ماه هاى حرام (از جمله ماه ذى القعده كه پيامبر در آن ماه قصد عمره داشت) و مخصوصا در حال احرام نبايد مانع هيچكس شوند، حتى اگر كسى قاتل پدر خويش را در اين ايام و در اين مراسم مى ديد، ابدا متعرض او نمى شد.

در اينجا ماجراى مفصلى پيش آمد كه به عقد قرارداد صلحى ميان پيامبر(صلى الله عليه وآله) و مشركان مكه به نام صلح حديبيه منتهى شد كه بعدا از آن سخن خواهيم گفت ولى به هر صورت آن سال مانع ورود پيامبر (صلى الله عليه وآله) به مكه شدند، ناچار پيامبر(صلى الله عليه وآله) به يارانش دستور داد كه شترهاى خود را در همانجا قربانى كنند، سرهاى خود را بتراشند و از احرام بيرون آيند و به سوى مدينه باز گردند. طوفانى از غم و اندوه مسلمانان را فرا گرفت و انبوهى از ناراحتى ها و گاه شك و ترديدها بر افراد ضعيف الايمان غالب شد.

موقعى كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) از حديبيه به سوى مدينه مى آمد، مركبش سنگين شد و از حركت باز ايستاد و در همين حال چهره مباركش غرق سرور و شادمانى بى سابقه اى گشت و فرمود: «هم اكنون آيات سوره فتح بر من نازل شد».

از اينجا جوّ خاص حاكم بر اين سوره كاملا نمايان مى شود.

در يك بررسى اجمالى مى توان گفت كه اين سوره از هفت بخش تشكيل يافته است:

1ـ سوره با مساله بشارت فتح آغاز مى شود و آيات انجام آن نيز به همين مساله مربوط است و تأكيد بر تحقق خواب پيامبر(صلى الله عليه وآله) داير به وارد شدن به مكه و انجام مناسك عمره است.

2ـ بخش ديگرى از سوره، حوادث مربوط به صلح حديبيه و نزول سكينه و آرامش بر دل هاى مؤمنان و مساله بيعت رضوان را بازگو مى كند.

3ـ در بخش ديگرى از مقام پيامبر(صلى الله عليه وآله) و هدف والاى او سخن مى گويد.

4ـ در قسمت ديگرى از كارشكنى هاى منافقان و نمونه هايى از عذرهاى واهى شان در مورد عدم شركت در ميدان جهاد پرده بر مى دارد.

[
⁽¹⁾1ـ تلخيص از تفسير قمى، مجمع البيان و فى ظلال القرآن.
]

5ـ در بخش ديگر قسمتى از تقاضاهاى نادرست منافقان را منعكس مى سازد.

6ـ سپس كسانى را كه از شركت در ميدان جهاد معذورند، معرفى مى كند.

7ـ بالاخره در بخشى نيز از ويژگى هاى پيروان خط مكتبى پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) و صفات مخصوص آنها سخن مى گويد.

مجموعا آيات اين سوره، فوق العاده حساس و سرنوشت ساز و مخصوصا براى مسلمانان امروز در برابر حوادث گوناگونى كه جوامع اسلامى با آن درگير هستند، الهام آفرين است.

فضيلت تلاوت سوره فتح
در باره اين سوره روايات عجيبى در منابع اسلامى ديده مى شود، در حديثى از انس آمده است كه مى گويد:

هنگامى كه ما از حديبيه باز مى گشتيم، در حالى كه مشركان مانع ورود ما در مكه و انجام مراسم عمره شده بودند، سخت غرق اندوه و غم بوديم، ناگهان خداوند آيه: { ...إِنّا فَتَحْنا لَكَ فَتْحاً مُبِيناً را نازل فرمود.

پيغمبر(صلى الله عليه وآله) فرمود: «لقد انزلت على آية هى احب الى من الدنيا كلها⁽¹⁾ ـ «آيه اى بر من نازل شده كه از تمام دنيا نزد من محبوبتر است». (در بعضى از روايات نيز آمده است، سوره اى بر من نازل شده...).

عبد الله بن مسعود مى گويد:

هنگام بازگشت از حديبيه وقتى { ...إِنّا فَتَحْنا... بر پيامبر(صلى الله عليه وآله)نازل شد، چنان حضرت غرق سرور گشت كه خداوند مى داند.

در حديث ديگرى از پيامبر(صلى الله عليه وآله) آمده است: «فَكَأَنَّمَا شَهِدَ مَعَ مُحَمَّد(صلى الله عليه وآله) فَتْحَ مَكَّةَ وَ فِي رِوَايَة أُخْرَى فَكَأَنَّمَا كَانَ مَعَ مَنْ بَايَعَ مُحَمَّداً(صلى الله عليه وآله) تَحْتَ الشَّجَرَةِ»; «هر كس اين سوره را قرائت كند مانند كسى است كه به هنگام فتح مكه در خدمت پيامبر(صلى الله عليه وآله) و در لشكر او بوده است» و در روايت ديگرى آمده: «مانند كسى است كه با محمد(صلى الله عليه وآله) در زير درختى كه در حديبيه
[1ـ مجمع البيان، ج9، ص108.

⁽²⁾2ـ همان، ص109.
]

بود بيعت كرده است!»
و بالاخره در حديثى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: «حَصِّنُوا أَمْوَالَكُمْ وَ نِسَاءَكُمْ وَ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ مِنَ التَّلَفِ بِقِرَاءَةِ إِنَّا فَتَحْنَا لَكَ فَإِنَّهُ إِذَا كَانَ مِمَّنْ يُدْمِنُ قِرَاءَتَهَا نَادَى مُنَاد يَوْمَ الْقِيَامَةِ حَتَّى يُسْمِعَ الْخَلَائِقَ أَنْتَ مِنْ عِبَادِيَ الْمُخْلَصِينَ أَلْحِقُوهُ بِالصَّالِحِينَ مِنْ عِبادِي وَادْخُلُوهُ جَنَّاتِ النَّعِيمِ، وَاسْقُوهُ مِنْ رَحِيق مَخْتُوم بِمزاجِ الْكافُورِ»;
«اموال و همسران و آنچه را در ملك شما است با قرائت { ...إِنّا فَتَحْنا...} از تلف حفظ كنيد. كسى كه پيوسته آن را تلاوت كند، روز قيامت منادى صدا مى زند آنچنان كه همه خلائق مى شنوند: تو از بندگان مخلص منى، او را به بندگان صالح من ملحق سازيد و در باغ هاى پر نعمت بهشت او را وارد كنيد و از نوشابه مخصوص بهشتيان سيرابش نماييد!»
ناگفته پيداست اين همه فضيلت و افتخار با تلاوت خالى از انديشه و عمل حاصل نمى شود، بلكه هدف اصلى از تلاوت، تطبيق اعمال و خلق و خوى خويش بر مفاد اين آيات است.

فتح المبين!

بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ
إِنّا فَتَحْنا لَكَ فَتْحاً مُبِيناً
به نام خداوند بخشنده بخشايشگر

1ـ ما براى تو پيروزى آشكارى فراهم ساختيم!

در نخستين آيه اين سوره، بشارت عظيمى به پيامبر(صلى الله عليه وآله) داده شده است، بشارتى كه طبق بعضى از روايات نزد پيامبر(صلى الله عليه وآله) محبوبتر از تمام جهان بود، مى فرمايد: «ما براى تو فتح آشكار و نمايانى كرديم»; { ...إِنّا فَتَحْنا لَكَ فَتْحاً مُبِيناً... .

پيروزى چشمگيرى كه آثار آن در كوتاه مدت و دراز مدت در پيشرفت اسلام و