شأن نزول، فضاي نزول و جوّ نزول قرآن چيست؟ - جام معرفت نسخه متنی

شأن نزول، فضاي نزول و جوّ نزول قرآن چيست؟

مفسران قرآن كريم عنايت و اهتمام ويژه‌اي به تبيين شأن و سبب نزول آيات قرآن نشان داده‌اند[1]، ولي "فضاي نزول" كه مربوط به مجموع يك سوره است و "جوّ نزول" كه مربوط به مجموع قرآن كريم است مورد عنايت و توجه مفسران واقع نشده و در تفاسير موجود مطرح نشده است.

فرق شأن نزول با فضا و جوّ نزول در اين است كه "شأن نزول" يا "سبب نزول" حوادثي است كه در عصر پيامبر اكرم(صلي الله عليه و آله و سلم) در محدوده حجاز يا خارج از آن رخ داده و همچنين مناسبتها و عواملي است كه زمينه ساز[2] نزول يك يا چند آيه از آيات قرآن كريم بوده است.

اما "فضاي نزول" كه مربوط به مجموع يك سوره است بررسي اوضاع عمومي، اوصاف مردمي، رخدادها و شرايط ويژه‌اي است كه در مدت نزول يك سوره در حجاز و خارج آن وجود داشته است. هر يك از سوره‌هاي قرآن كريم فصل جديدي بود كه با نزول آيه كريمه (بسم الله الرّحمن الرّحيم) گشوده مي‌شد و با نزول بسم اللهِ سوره بعد، پايان مي‌پذيرفت. سوره‌هاي قرآن كريم برخي به طور دفعي نازل شده است؛ مانند سوره‌هاي حمد، انعام و نصر و برخي به تدريج و در طي چند ماه يا چند سال نازل شده است و در طي مدت نزول يك سوره در محدوده زندگي مسلمانان و جهان خارج حوادثي رخ داده و شرايطي خاص حاكم بوده است. كشف و پرده‌برداري از اين رخدادها و شرايط و تبيين آن در آغاز هر يك از سوره‌ها، ترسيم فضاي نزول آن سوره خواهد بود.

اما "جوّ نزول" مربوط به سراسر قرآن كريم است و مراد از آن بستر مناسب زماني و مكاني نزول سراسر قرآن است. قرآن كريم در طيّ 23 سال بر قلب مطهر و گرامي پيامبر اكرم(صلي الله عليه و آله و سلم) نازل شد. حوادثي كه در طي ساليان نزول قرآن در حوزه اسلامي و يا خارج از قلمرو زندگي مسلمانان و حكومت اسلامي پديد آمد و شرايط و افكاري كه بر آن حاكم بود و يا رخدادهايي كه بر اثر نزول آيات قرآن كريم در جهان آن روز پديد آمد، "جوّ نزول قرآن" است.

سه عنوان ياد شده (شأن، فضا و جوّ نزول) افزون بر اين تفاوت كه اولي مخصوص يك يا چند آيه است، دومي مربوط به يك سوره و سومي مربوط به همه قرآن، تفاوت ديگري نيز دارد كه شأن نزول تنها ناظر به تأثير يك‌جانبه رخدادهاي خاص، بر نزول آيه يا آيات است، ولي در فضاي نزول سوره و همچنين جوّ نزول قرآن سخن از تعامل و تعاطي (تأثير دوجانبه) فضاي بيروني با نزول سوره يا جوّ جهاني با نزول مجموع قرآن است؛ بدين معنا كه هم فضا و جوّ موجود مقتضي نزول سوره و كل قرآن بود و هم نزول سوره و تنزل مجموع قرآن فضا و جوّ را دگرگون مي‌ساخت.

مأخذ: تسنيم، ج 1، ص 235.

[1] ـ احاديث مربوط به شأن و سبب نزول در كتب اهل سنت به چندين‏هزار و در كتب شيعه به چندصد مي‏رسد. ر.ك شيعه در اسلام، ص103.

[2] ـ بنابراين، صرف تقارن تاريخي يك پديده با نزول آيه موجب نمي شود كه آن پديده، شأن نزول آيه مزبور باشد.