معبود يا محراب عبادت - خدمات متقابل اسلام و ایران نسخه متنی

به يك هفته در پيش يزدان بدند مپندار كاتش پرستان بدند كه آتش بدانگاه محراب بود پرستنده را ديده پر آب بود بدانگه بدي آتش خوبرنگ چو مر تازيان راست محراب سنگ

معبود يا محراب عبادت

مسئله ثنويت كه در فصلهاي پيش درباره آن سخن گفته شد ، مربوط است به كيفيت توجيه بشر از هستي و جهان و آفرينش . فكر ثنوي در مقابل فكر توحيدي است ، اعم از توحيد ذاتي و توحيد افعالي . تعظيم و تقديس آتش ربطي به توجيه كلي جهان هستي ندارد و با مسئله توحيد ذاتي يا افعالي مربوط نيست . اين مسئله به توحيد در عبادت مربوط مي شود . صورت بحث اين است كه قطع نظر از مسئله توحيد ذاتي و افعالي و قطع نظر از اينكه زردشتيان از نظر توجيه جهان ، ثنوي بوده يا نبوده اند ، از نظر پرستش چه وضعي داشته اند ؟ فرضا از نظر توجيه جهان و هستي يعني از نظر توحيد در ذات و در خالقيت موحد بوده اند آيا از نظر عمل ، يعني از نظر عكس العمل پرستشي بشر در مقابل پديد آورنده هستي ، روشي توحيد آميز داشته اند يا شرك آميز ؟ توحيد ذاتي و توحيد در خالقيت مستلزم توحيد در عبادت نيست ، اعراب جاهليت از آن نظر غالبا موحد بودند و لئن سئلتهم من خلق السموات و الارض ليقولن الله ( 1 ) اگر از آنها پرسيده شود آفريننده آسمانها و زمين كيست خواهند گفت : خدا . آنها بتها را خالق و آفريننده نمي دانستند بلكه معبود مي دانستند .

غالب بت پرستان جهان چنين بوده اند . عليهذا فرضا آيين زردشتي را از نظر توحيد ذاتي و افعالي ، آييني توحيدي بدانيم كافي نيست كه از نظر عبادت و پرستش نيز توحيدي بدانيم . عبادت زردشتيان از قديم الايام در آتشكده و در پيشگاه آتش بوده است . ماهيت اين عمل چيست ؟ آيا اينها واقعا اهورامزدا را در حضور آتش مي پرستند ، يا خود آتش را ؟ همچنانكه عرب جاهليت در عين اينكه مي گفت هؤلاء شفعاؤنا عند الله ( 2 ) اينها شفيعان و وسائط ما در نزد خدا هستند ، اقرار داشت كه آنها را مي پرستند : " ما نعبدهم الا ليقربونا الي الله زلفي " ( 3 ) ما اينها را نمي پرستيم جز براي اينكه ما را به خداوند متعال نزديك كنند . آقاي دكتر معين مي گويد : . . . زرتشتيان را نظر به همين تقديس آتش ، ايرانيان مسلمان آتش پرست و آذرپرست خوانده اند ، در صورتي كه آتش به منزله خداي ويژه يا رب النوع مستقل نبوده است ، چنانكه در ميان آريائيان پيش از ظهور زردشت بوده ، بلكه همان گونه كه كعبه مورد ستايش مسلمانان