تفاسير اهل تسنن - خدمات متقابل اسلام و ایران نسخه متنی

است در سال 358 تولد يافت و بنابراين اكنون در حدود هزار سال از تولد اين ستاره درخشان اسلام مي گذرد . سال گذشته به همين مناسبت كنگره هزاره وي در مشهد تأسيس شد و گروه زيادي از دانشمندان اعم از مسلمان و غير مسلمان و اعم از شيعه و سني در آن شركت داشتند
. شيخ طوسي در سال 460 هجري در گذشته است . اين مرد بزرگ در 23 سالگي از خراسان به عراق آمد و از محضر شيخ مفيد و سيد مرتضي علم الهدي استفاده كرد و سپس خودش پيشواي تشيع در عصر خود گشت . در اعصار بعد نيز همواره در صف مقدم علماي شيعه قرار داشته است
. دوازده سال آخر عمر خود را به واسطه حوادث ناگواري كه در بغداد رخ داد از آنجا به نجف منتقل شد . حوزه علميه نجف را اين مرد بزرگوار تأسيس كرد كه هم اكنون پس از هزار سال به حيات علمي و ديني خود ادامه مي دهد .

5 - مجمع البيان . مؤلف اين تفسير ، فضل بن حسن طبرسي است ، اصلا اهل تفرش است
. در ذي العقده 536 از تأليف اين تفسير فراغت يافته است . مجمع البيان از نظر ادبي و حسن تأليف بهترين تفسير است . شيعه و سني براي اين تفسير اهميت فراوان قائلند . مكرر در ايران و مصر و بيروت چاپ شده است
. طبرسي تفسير مختصري دارد به نام جوامع الجامع . طبرسي پس از فراغ از مجمع البيان به تفسير كشاف كه توسط معاصر نامدارش جارالله زمخشري تأليف يافته بود وقوف يافت و پسنديد و در آن نكاتي از جنبه هاي ادبي يافت
كه از خودش در مجمع البيان فوت شده بود . تفسير جوامع الجامع را با توجه به لطائف كشاف نگاشت . البته اهل فن تفسير مي دانند هر چند برخي نكات خصوصا از جنبه فن بلاغت در كشاف هست كه در مجمع البيان نيست ،
نكات زياد ادبي و تفسيري در مجمع البيان يافت مي شود كه در كشاف وجود ندارد .

6 - روض الجنان ، معروف به تفسير ابوالفتوح رازي . اين تفسير به زبان فارسي است و از معروفترين و غني ترين تفاسير شيعه است فخرالدين رازي و به ادعاي
بعضي طبرسي نيز ، از اين تفسير زياد استفاده كرده اند . اين تفسير در چهل سال اخير مكرر در ايران چاپ شده است . ابوالفتوح نيشابوري الاصل است ولي در ري مي زيسته است . ابوالفتوح از ايرانيان عرب نژاد است نسبش به جناب عبدالله بن بديل بن ورقاء مي رسد
كه از صحابه اميرالمؤمنين علي عليه السلام بود و در صفين افتخار حضور ركاب آن حضرت را داشت . ابوالفتوح معاصر طبرسي و زمخشري است و نزد شاگردان شيخ طوسي تحصيل كرده است . تاريخ دقيق وفاتش در دست نيست قدر مسلم اين است كه در اواسط قرن ششم هجري مي زيسته است
قبرش هم اكنون در شهر ري معروف است .

7 - تفسير صافي . مؤلف اين تفسير ، حكيم و عارف و محدث و مفسر معروف ملامحسن فيض كاشاني است . از مشاهير علماي شيعه است و در قرن يازدهم هجري مي زيسته است . اين مرد بزرگ عمر پر بركتي داشته و به كثرت وجود تاليف معروف است
. مرحوم فيض در آغاز عمر در قم اقامت داشت . مدرسه فيضيه به نام او معروف شد . از قم به شيراز مسافرت كرد و علم حديث را نزد سيد ماجد بحراني ، و فلسفه و عرفان را نزد حكيم و عارف بلند قدر صدرالمتألهين آموخت و دختر صدرا را به زني گرفت
. وفات فيض در سال 1091 در كاشان واقع شده است .

8 - تفسير ملاصدرا . صدرالمتألهين يا ملاصدرا شهرتش به فلسفه و عرفان است و خود در اين فلسفه صاحب مكتب است . ولي در تفسير و شرح احاديث هم تبحري بسزا داشته است . اصول كافي را شرح كرده است
و سوره بقره را تا آيه 65 : " و لقد علمتم الذين اعتدوا منكم في السبت . . . " و همچنين سوره هاي الم سجده ، يس ، واقعه ، حديد ، جمعه ، طارق ، اعلي ، اذا زلزلت ، و آيه هاي : آيةالكرسي ، آيه نور و آيه " و تري الجبال تحسبها جامده . . . " را تفسير كرده است تفسير ملاصدرا هر چند تمام نيست ، ولي مفصل است و تقريبا به اندازه تفسير صافي است چندين بار
در ايران چاپ شده است . وفات ملاصدرا در بصره در سال 1050 در هفتمين سفر وي به حج كه همواره پياده مي رفته است اتفاق افتاد .

9 - منهج الصادقين . اين تفسير به زبان فارسي است و در سه جلد بزرگ در تبريز بچاپ سنگي چاپ شده است . تا سي چهل سال اخير يگانه تفسير فارسي متداول بود . مؤلف اين تفسير مرحوم ملافتح الله بن شكرالله كاشاني است كه در قرن دهم هجري مي زيسته است .

غالب تاليفات اين مرد به زبان فارسي است . از جمله آنهاست شرح نهج البلاغه كه البته ترجمه اي است فارسي با شرحي مختصر .

10 - تفسير شبر . مؤلف اين تفسير سيد عبدالله شبر است . اين مرد شريف معاصر كاشف الغطاء و ميرزاي قمي بوده است
. مردي بسيار متتبع و متبحر و متعبد بوده است . تأليفات زيادي در فقه و اصول و كلام و حديث و رجال و تفسير داشته است . وي در سال 1242 هجري وفات يافت و در جوار كاظمين عليه السلام دفن شد .

11 - تفسير برهان . مؤلف اين تفسير مرحوم سيد هاشم بحريني است
كه از محدثين و متتبعين معروف شيعه به شمار مي رود . اين تفسير طبق مذاق اخباريين است كه قرآن را تنها با حديث قابل تفسير مي دانند ، بدون هيچ توضيح ديگري ، و حتي بدون اينكه كوچكترين توضيحي درباره همان احاديث و كيفيت تفسيري آن احاديث داده شود
، بلكه صرفا به اين صورت كه احاديث مربوطه نقل گردد و به همان نقل اكتفا شود . سيد هاشم بحريني در سال 1107 يا 1109 در گذشته است .

12 - نورالثقلين . نويسنده اين تفسير يكي از علماي حويزي است كه در شيراز مسكن داشته است
. معاصر مرحوم مجلسي و شيخ حرعاملي است در اين تفسير نيز عنايت به نقل اخبار و احاديث است . نام مؤلف شيخ عبدالعلي ابن جمعه است . تاريخ دقيق وفاتش معلوم نيست . تفاسيري كه نام برده شد . معروفترين و مشهورترين تفاسير شيعه تا قرن 13 هجري است كه چاپ شده و تقريبا در دست همه كساني كه به تفاسير شيعي علاقه مندند
موجود است و اگر افراد غير شيعي بخواهند به تفاسير مراجعه كنند به اين تفاسير مراجعه مي كنند . در قرن چهاردهم نيز تفاسير زياد و پرارجي تأليف يافته است و يا در حال تأليف است ، ما از ذكر آنها خودداري كرديم
. اگر كسي بخواهد آماري تا حدود امكان از تفاسير شيعي به دست آورد ، بايد به كتاب بسيار پرارج " الذريعة الي تصانيف الشيعة " تأليف علامه جليل مرحوم حاج شيخ آقا بزرگ تهراني اعلي الله مقامه مراجعه كند
. از نمونه اي كه به دست داديم معلوم شد تقريبا همه تفاسير معروف امروز شيعه يا از ايرانيان ايراني نژاد است و يا از عرب نژاداني كه ايراني شده بودند و يا از شيعيان ساكن سواحل خليج فارس كه در ايران مي زيسته اند .

تفاسير اهل تسنن

1 - جامع البيان في تفسير القرآن ، معروف به تفسير طبري . مؤلف اين تفسير ، طبري مورخ و محدث و فقيه معروف است . طبري از علماي طراز اول اهل تسنن به شمار مي رود . در بسياري از علوم زمان خود امام و پيشوا شمرده مي شود
. طبري در ابتدا از نظر روش فقهي تابع شافعي بود . اما بعدها خود مكتب فقهي مستقلي تأسيس كرد و از هيچيك از پيشوايان فقه اهل تسنن پيروي نكرد . مذهب فقهي طبري تا مدتي پيرو داشت و تدريجا از بين رفت . ابن النديم در الفهرست ، عده اي از فقهاء را نام مي برد كه پيرو مذهب فقهي طبري بوده اند
. طبري اهل آمل مازندران است . در سال 224 هجري در آمل متولد شد و در سال 310 در بغداد درگذشت . تفسير طبري در قاهره چاپ شده است و در زمان نوح بن منصور ساماني به امر او به وسيله وزير عرب نژادش معروف به وزير بلعمي به فارسي ترجمه شد
. ترجمه تفسير طبري اخيرا در تهران چاپ شده است .

2 - كشاف . اين كتاب معروفترين و متقن ترين تفاسير اهل تسنن است . از نظر نكات ادبي ، بالخصوص نكات بلاغتي ، در ميان همه تفاسير ممتاز است . مؤلف اين
تفسير ابوالقاسم محمودبن عمر زمخشري خوارزمي ملقب به جارالله است . زمخشري از اكابر علماي اسلام به شمار مي رود . كتابهاي زياد در ادب ، حديث و موعظه تأليف كرده است .

با اينكه اين مرد از بلاد شمالي ايران و سرزمينهاي سردسير بود سالها در مكه معظمه مجاور شد و گرماي طاقت فرساي هواي آنجا را تحمل كرد
، زيرا معتقد بود مجاورت بيت الله آثار معنوي فراواني دارد . چون سالها مجاور بيت الله بود به " جارالله " معروف گشت و ظاهرا در همان وقت تفسير كشاف را نوشت . زمخشري در جلد سوم كشاف ، ذيل تفسير آيه 56 از سوره عنكبوت كه مي فرمايد : " يا عبادي الذين آمنوا ان ارضي واسعة فاياي فاعبدون " : اي بندگان مؤمن من ، زمين من فراخ است
، پس تنها مرا پرستش كنيد . پس از آنكه تشريح مي كند كه مؤمن بايد مناسبترين سرزمينها را از نظر حفظ دين و عبادت پروردگار براي سكونت انتخاب كند ، مي گويد : به جان خودم سوگند كه سرزمينها از اين نظر تفاوت فراوان دارند . ما آزمايش كرديم
، پيشينيان ما نيز آزمايش كرده اند : سرزمين حرم خدا و مجاورت بيت الله الحرام تأثير فراواني دارد بر روح و دل از نظر مقهور ساختن نفس اماره و تمركز فكر و خيال و پيدايش روح قناعت و . . . زمخشري در يكي از مسافرتهاي علمي زمستاني خود در خوارزم ، يك پاي خود را از دست داد پس از اين واقعه از پاي چوبي كمك مي گرفت
با همان حال مسافرتهاي طولاني كرد و چند سال مجاور بيت الله بود . تولد زمخشري در سال 467 هجري و وفاتش در سال 538 واقع شده است .

3 - مفاتيح الغيب يا تفسير كبير ، تأليف محمدبن عمربن حسين بن حسن بن علي معروف به امام فخر رازي .

فخر رازي نيز از مشاهير علماي اسلام است . خودش و تفسيرش و برخي افكار و آرائش در فلسفه و كلام در ميان شيعه و سني معروف است . تأليفات فراوان در رشته هاي مختلف دارد . فخر رازي در مازندران متولد شد و در ري سكني گزيد
و به هرات و خوارزم مسافرت كرد و در زمان خود به كمال شهرت و اعتبار نائل گرديد . فخر رازي در سال 543 متولد و در سال 606 در هرات درگذشت .

4 - غرائب القرآن ، معروف به تفسير نيشابوري . اين تفسير نيز در رديف تفاسير درجه اول اهل تسنن به شمار مي رود
. مؤلف اين تفسير ، حسن بن محمدبن حسين معروف به نظام نيشابوري يا نظام اعرج است . نظام اهل قم و ساكن نيشابور بوده است . وي مردي جامع بوده است . در رياضيات و ادبيات تأليفاتي داشته است .

وفات او در حدود سال 730 واقع شده است .

5 - كشف الاسرار . اين تفسير به فارسي است و ده جلد است . چند سال پيش در تهران چاپ شد . اين تفسير تأليف ابوالفضل رشيدالدين ميبدي يزدي است كه در اواخر قرن پنجم و اوايل قرن ششم مي زيسته است . كشف الاسرار اخيرا چاپ شده است
و كم و بيش جاي خود را ميان اهل فضل باز كرده است .

6 - انوارالتنزيل و اسرار التأويل معروف به تفسير بيضاوي . مؤلف اين تفسير ، عبدالله بن عمربن احمد معروف به قاضي بيضاوي است . اهل بيضاوي فارس است . تفسيرش خلاصه و زبده اي است از كشاف و مفاتيح الغيب . اين تفسير مورد استفاده مرحوم فيض كاشاني در تفسير صافي بوده و شيخ بهائي بر آن حاشيه نوشته است . بيضاوي معاصر محقق طوسي و علامه حلي است
و در اواخر قرن هفتم درگذشته است .

7 - تفسير ابن كثير . مؤلف اين تفسير همان ابن كثير معروف مورخ است كه بيشتر به كتاب تاريخش به نام البداية والنهاية معروف است . كنيه اش ابوالفداء است . ابن كثير اصلا قرشي است ، ساكن شام و شاگرد ابن تيميه بوده است . تفسيرش در قاهره
چاپ شده و خودش در سال 774 درگذشته است .

8 - الدرالمنثور تأليف جلال الدين سيوطي كه از متبحرترين و پرتأليف ترين علماي اسلام است : برخي تأليفات او از قبيل الاتقان في علوم القرآن از كتب نفيس شمرده مي شود
. در المنثور تفسير به مأثور است يعني آيات را با اخبار و رواياتي كه در احاديث آمده تفسير كرده است و از اين جهت كه جامع احاديث تفسيري اهل تسنن است بي نظير است . در المنثور در تفاسير اهل تسنن از نظر گردآوري احاديث مربوطه در ذيل آيات كريمه نظير تفسير برهان است در شيعه . سيوطي اهل مصر است . گويند در هفت سالگي قرآن را حفظ كرد ( 1 ) در ريحانة الادب هفتاد و نه تأليف از او نام مي برد
. وفات سيوطي در 910 يا 911 واقع شده است .

9 - تفسير جلالين . اين تفسير تأليف دو نفر است : از حمدتا سوره كهف را كه در حدود نصف قرآن است جلال الدين محمدبن احمد بن ابراهيم محلي كه اصلا اهل يمن است و از اكابر علماي شافعيه است تأليف نمود
جلال الدين محلي در سال 864 درگذشت و موفق به اتمام آن نشد . از سوره كهف تا آخر قرآن را جلال الدين سيوطي سابق الذكر به همان سبك جلال الدين محلي تكميل كرد و از همين رو به تفسير جلالين معروف شد
. تفسير جلالين - بنا به نقل ريحانةالادب ( 2 ) بارها در ايران و مصر و هند چاپ شده است .

10 - تفسير قرطبي . مؤلف اين تفسير ابوبكر صائن الدين ، يحيي بن سعدون اندلسي است كه گويند در حديث و نحو و لغت و تجويد و قرائت و تفسير از اكابر وقت و مرجع استفاضه مشايخ عصر خود بوده است .

1. ريحانة الادب ، جلد سوم ، چاپ سوم ، صفحه . 148

2. ريحانه الادب جلد پنجم ، چاپ سوم صفحه . 250