درآمدی بر خداشناسی فلسفی نسخه متنی

روشن است كه استدلال علمى، محدوديت هايى دارد كه خود اين انديشمندان نيز بر آنها واقفند. ولى به قول شهيد صدر، وقتى كه مخاطب بر صحتِ انحصارى اين روش اصرار دارد، چرا ما استدلال بر وجود خداوند را در قالب آن روش ارائه نكنيم. به هر حال آنچه امروزه از آن به برهان نظم ياد مى شود، معمولا به صورت يك استدلال علمى طرح مى شود. البته برهان نظم به صورت هاى مختلفى در آثار حكيمان مسلمان چون ابن رشد ديده مى شود كه ماهيّت استدلال به كار گرفته شده در آنها فلسفى است، نه علمى.

زيرا گاهى گفته مى شود نظم موجود در عالم، تقاضاگر ناظمى است كه آگاه و حكيم باشد،اما علّت اين لزوم و اقتضا اين نيست كه احتمال وجود نظم در عالم بر اساس تصادف بسيار ناچيز و اندك است، بلكه سر به دامانِ اين اصل فلسفى دارد كه نظم به عنوان يك معلول تنها از علّتى مى تواند موجود شود كه خود حكيم باشد. (فاقد شىء نمى تواند مُعطى آن باشد) در اين صورت برهان نظم يك برهان فلسفى به حساب مى آيد. شهيد مطهرى خود به اين نكته تذكار داده اند.

ليكن به نظر مى رسد تقسيم بندى پيشين مناسب تر است، چرا كه تمام استدلال هاى فلسفى رايج در حكمت و كلام اسلامى را پوشش مى دهد و فقط نوعى برهان كه ملا صدرا آن را برهان صديقين ناميده است، مى ماند، كه يك استدلال فلسفى است اما نه از نوع براهين حكماى الهى قبل از ملاصدرا كه در آن به نوعى از مفهوم امكان، استفاده شده است.

برهان ملاصدرا و آنچه ابن سينا بيان كرده است در اين جهت مشتركند كه از وجود ممكن آغاز نمى كنند; اما ابن سينا از مقوله امكان ذاتى در استدلال خود به نحو ديگرى استفاده مى كند و به همين جهت ذيل برهان وجوب و امكان قرار مى گيرد. بنابر اين مى توان همه براهينى را كه در آثار كلامى و فلسفى اسلامى طرح شده است به شكل زير طبقه بندى كرد:(14)