آيا اصل عليت به عنوان يك اصل كلّى حاصل مشاهده و ناشى از تعميم استقرايى است، يا اين كه ماهيّتى غير تجربى داشته، امرى عقلى و تحليلى است؟ فيلسوفان مسلمان معمولا برآنند كه اصل عليت عقلانى است، و كسانى چون ابن سينا بر آن تأكيد فراوان دارند. در ميان معاصران نيز اعتقاد به عقلى بودن اصل عليت رواج دارد، و كمتر كسى را مى توان يافت كه آن را تجربى بداند.(47) برخى از عبارات علامه طباطبايى موهم اين است كه انسان اصل كلّى عليت را بر اثر تكرّر مشاهده درونى و بيرونى درمى يابد، ولى همان طور كه شهيد مطهرى توضيح مى دهند نمى توان چنين رأيى را پذيرفت و به حتم علامه نيز اين گونه نمى انديشيدند. زيرا خواهيم ديد كه هر تعميمى بر قانون عليت استوار است و بدون قبول آن، علم و حس فاقد ارزش مى شوند; بنابراين نمى توان آن را اصلى علمى يا حسّى دانست.(48) اما بسيارى از كسانى كه در غرب، مانند هيوم، به انكار اصل عليت پرداخته اند، در واقع يك تلقّى تجربى از آن داشتند، و در پى آن بودند كه عليت را در ساحت تجربه و حسّ آشكار كنند، و چون اين انتظار برآورده نشد، به انكار آن روى آوردند.(49) به هر حال اين سخن درستى است كه قبول يا ردّ اصل عليت با ديدگاه معرفت شناختى فيلسوف گره خورده است، زيرا اگر فيلسوفى حس گرا باشد، دليلى بر اصل عليت و ضرورت آن نخواهد يافت; در حالى كه يك عقل گرا به راحتى مى تواند آن را پذيرا باشد. البته خواهيم ديد كه انكار عليت، خود مبناى حس گرايى را از اعتبار ساقط مى كند.
لطفا منتظر باشید ...
