اصل عليت كه گاهى به «نيازمندى هر معلول به علّت و سبب» و گاهى به «نيازمندى هر ممكن به علّت مرجّح» از آن تعبير مى شود، در نظر بسيارى از دانشمندان امرى بديهى و بى نياز از استدلال است. بداهت در اينجا مى تواند به معناى تحليلى (apriori) باشد; يعنى محمول آن مأخوذ از تحليل موضوع است. هم چنين مى تواند به معناى حقيقتى كه بى نياز از اثبات بوده، بلكه خود اثبات متوقف بر قبول آن است، باشد. در هر صورت، اصل عليت اصلى انكار ناپذير است، زيرا انكار آن به صورت جدى آدمى را از فضاى رئاليسم و واقع گرايى به سفسطه و ترديد در باب وجود عالم خارج مى كشاند. به بيان ديگر حتّى اگر اصل عليت را يك اصل غير قابل اثبات بدانيم و آن را به صورت يك پيش فرض قلمداد كنيم، بايد متوجه اين نكته باشيم كه اين اصل از آن دست پيش فرض هايى است كه بدون آن اصل فهم و علم و ادراك انسانى مختل مى شود; چه، چارچوب فهم و درك انسانى بر اساس اصل عليت بنا شده است. در مقابل قائلان به بداهت اصل علّيت، عده اى معتقدند عليت يك اصل عقلى ـ نظرى و قابل استدلال است. به زعم ايشان انكار اصل عليت به خلف و تناقض مى انجامد، زيرا ممكن بودن چيزى به معناى مساوى بودن نسبت آن به وجود و عدم است، در حالى كه اگر بنا شود آن چيز بدون علّت موجود شود، معنايش اين است كه نسبت آن به وجود و عدم مساوى نبوده و اين تناقض است. البته كسانى مانند فخر رازى، بر اين استدلال خرده گرفته و گفته اند : رفع تناقض به اين است كه بگوييم شىء كه در زمان اوّل نسبتش به وجود و عدم مساوى بود، در زمان بعد به اولويت ذاتى جانب وجود را ترجيح مى دهد; يا اصلا بدون علّت به جانب وجود متمايل مى شود، و اين موجب تناقض نيست. و اگر بگوييد امكان ندارد به خودى خود به جانب وجود متمايل شود، مى گوييم اين اول كلام و اصل مدعاست كه بايد به كرسى قبول نشاند. بنابراين حق آن است كه اصل عليت را از اصول بديهى عقل، و بى نياز از اثبات بدانيم.(52)
لطفا منتظر باشید ...
