دور عبارت است از اين كه شىء بىواسطه يا با واسطه علّت خود باشد و يا معلولِ معلول خود باشد. اگر الف محتاج ب باشد، و ب خود محتاج الف باشد، آن را دور مصرّح يا بىواسطه مى گويند، و اگر الف محتاج ب، و ب محتاج ج، و ج خود مبتنى بر الف باشد، آن را دور مضمر يا باواسطه مى خوانند. امتناع دور يكى از احكام سلبى علت و معلول است، زيرا بيان مى دارد كه رابطه علّت و معلولى نمى تواند به صورت دورى باشد. و دليل امتناع آن اجتماع نقيضين است: شىء براى علت بودن بايد حظّى از وجود داشته باشد تا بتواند ديگرى را ايجاد كند، در حالى كه مطابق فرض، وجود خودش متوقف بر وجود ديگرى است، پس بايد هم باشد چون علّت است، و هم نباشد چون معلول است. بيان ديگر در امتناع دور آن است كه دور مستلزم تقدم شىء بر خود است. در دور مصرّح اين طور است كه شىء بايد به يك مرتبه مقدم بر خود باشد، زيرا چون علت است بايد در مرتبه مقدّم بر معلول كه خودش است، باشد(54) و از طرفى چون معلول است بايد در رتبه مؤخّر از علت خود باشد، و اين بدان معناست كه هم در مرتبه علّت است و هم در مرتبه معلول; به عبارت ديگر بر خود تقدم دارد. اين بيان هرچند مورد تأكيد برخى از بزرگان است، اما به نظر مى رسد بيان مستقلّى نيست. زيرا درنهايت دليل محال بودن تقدم شىء بر نفس همان لزوم اجتماع نقيضين است. ملا صدرا به بيان سومى در خصوص امتناع دور اشاره مى كند، و آن اين كه در هر دورى نوعى تسلسل نهفته است، و با توجه به ادلّه فراوانى كه در بطلان تسلسل وجود دارد، دور نيز محال است. به عبارت ديگر هرچند ذات علّت و معلول در دور محدود است، اما تسلسل به لحاظ وصف عليت و معلوليت صورت مى گيرد، و نحوه لزوم تسلسل در هر دورى از اين قرار است كه وقتى الف علّت ب باشد، و ب علّت الف، سؤال از علّت، پايان نمى پذيرد و دائماً در پاسخ از علّت يكى به ديگرى ارجاع داده مى شود. همين طور تا بى نهايت ادامه مى يابد و اين همان تسلسل است كه دلايل امتناع آن خواهد آمد. به نظر مى رسد در بطلان دور نيازى به بسط كلام نيست، زيرا كمتر كسى در آن ترديدى روا داشته است.(55)
لطفا منتظر باشید ...
