درآمدی بر خداشناسی فلسفی نسخه متنی

مى توان گفت وقتى در برهان اثبات واجب، يا امتناع تسلسل، سخن از كل ممكنات به ميان مى آيد، معناى اعتبارى آن در نظر است. اما وقتى كل ممكنات يك موجود غيرحقيقى و كاملا اعتبارى است، جست و جوى علت براى آن چه معنايى مى تواند داشته باشد؟ آيا علّت موجود اعتبارى چيزى جز اعتبار و انتزاع است؟

حكيمان مسلمان بر اين باورند كه كل ممكنات، اعتبارى است، و هدف، يافتن علّت براى آن كل اعتبارى نيست، بلكه يافتن علّت است براى مشاراليه آن كه تمام افراد و اعضاى سلسله اند، و البته آنها امورى حقيقى و نيازمند به علّت مى باشند.

گاهى از علّت وجود الف پرسش مى شود و پاسخ بر اساس وجود ب داده مى شود، و همين طور علّت ب كه وجود ج است، تا بالاخره با فرض قبول واجب برهمه پرسش ها نقطه پايان گذاشته مى شود. گاه از كل افراد يك جا سؤال مى شود، البته بدون تصور تفصيلى آنها كه به دليل نامحدود بودن به تصور در نمى گنجد. در اين صورت نمى توان وجود همگى افراد را مستند به فرد ديگرى دانست، زيرا بر حسب فرض، خود آن فرد داخل در همين افراد مورد سؤال است. پس در هر دو صورت آنچه علّت مى خواهد، فرد است; ولى نحوه طرح مسأله و روش برخورد با آن متفاوت است. به بيان ديگر در روش اوّل درباره هر فرد از منظر جزئى پرسش مى شود، اما در روش دوم افراد از منظر كل مورد سؤالند.