فصل دهم : زبان قرآن ، تعهدبرانگيزى در متن واقع گويى - تحليل زبان قرآن و روش شناسى فهم آن نسخه متنی

و از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله نيز نقل است كه فرمود:

ما فى القرآن آية و لها ظهر و بطن و ما فيه حرف الا و له حد و لكل حد مطلع . (1033)

از عامه نيز روايات متعددى بدين مضمون نقل شده است . (1034) حال پرسش اين است كه آيا مفاد اين روايات مى تواند منشاء نمادانگارى قرآن تلقى شود؟ پاسخ اين پرسش را نمى توان مثبت دانست ؛ زيرا با پذيرش سطوح طولى معنايى براى قرآن ، رابطه معنايى ظاهرى با معناى باطنى نمى تواند خارج از چارچوبهاى زبان شناختى جستجو شود، بلكه از لفظ دو معناى ظاهرى و باطنى در طول هم فهميده مى شود، نه اراده معناى ظاهرى لفظ اراده معناى باطنى را نفى مى كند و نه اراده معناى باطنى اراده معناى ظاهرى را. (1035) البته دستيابى به معانى باطنى ، افزون بر شرايط علمى ، مستدعى تجانس روحى - عاطفى جستجوگر معانى قرآن با حقايق متعالى آن است .

از آنچه گفته شد اين نتيجه به دست آمد كه گزاره هاى قرآن جز در موارد ضرب المثلها و كنايات و مواردى كه قرينه مستند بر معناى مجازى وجود دارد، داراى مفهوم حقيقى است ؛ خواه اين گزاره ها مربوط به اسما و صفا و افعال خداوند باشند، مفهوم حقيقى است ؛ خواه اين گزاره ها مربوط به اسما و صفات و افعال خداوند باشند، يا گزاره هاى مربوط به پديده هاى جهان هستى و ويژگيها و كاركردهاى آنها، و يا گزاره هاى مربوطه به حيات انسان در اين دنيا باشند و يا گزاره هايى باشند مربوط به سرنوشت آينده جهان و انسان ، اشراط ساعت ، كيفيت غروب نظام كيهانى مادى ، و طلوع عالم ديگر و حساب و كتاب ، ميزان و داورى و جدايى خوبان از بدان و نعمتها و لذات صالحان و عذابها و آلام كافران و بدكاران ، همچنين معلوم شد كه طرح مجاز تحويل ناپذير و غير معرفت بخش در زبان قرآن ، به استناد وجود مجاز ادبى نيز ناموجه است .

فصل دهم : زبان قرآن ، تعهدبرانگيزى در متن واقع گويى

1. واقع گويى قرآن

از جمله موضوعاتى كه در زمينه جملات قرآن مطرح مى شود آن است كه آيا گزاره هاى قرآن قصد بيان عالم واقع را دارند، يا تنها قصد تحريك به احساسات يا افعال خاص را؟ و يا قصد توصيف و تحريك را تواءمان دارند؟

در نگاهى اجمالى به انواع جملات قرآنى مى توان آنها را به دو گروه ، يعنى جملات اخبارى و انشائى تقسيم كرد. جمله هاى اخبارى جملاتى هستند كه به طور مستقيم از واقعيتى گزارش مى دهند، يا آن را نفى مى كنند؛ حال ممكن است آن واقعيت وجود يك چيز يا صفت يا حالت يا عدم باشد، ممكن است اخبار از يك واقعيت مشهود يا غيبى باشد، از امور مادى عالم يا مجرد باشد، از درون انسان باشد يا از آفريدگار جهان ، از پديده هاى گذشته ، حال يا آينده باشد، از پديده هاى اين جهان يا جهان آخرت باشد، مانند: ( خدا وجود دارد ) ، ( روح وجود دارد ) ، ( زمين كروى است ) ، ( فرشته ديده نمى شود ) ، ( نيايش موجب آرامش انسان است ) ، ( ورزش موجب سلامتى انسان است ) و مانند اينها. هر يك از اين جمله ها دربردارنده يك گزارش است . از اينرو ممكن است هر يك از آنها مطابق واقع باشد يا نباشد، يعنى قابليت صدق و كذب دارد، اين همان ويژگى اصلى جملات اخبارى است .

جمله هاى انشائى چنانكه از نامشان پيداست ، متضمن انشاء، امر و درخواست انجام فعل ، نهى و درخواست ترك فعل ، پرسش ، اميد و آرزو، تحسين و تعجب و جز اينها هستند. (1036)

با توجه به تفاوت جملات اخبارى و انشائى ، برخى گمان برده اند كه با فقدان صدق و يا كذب در انشائيات ، اين نوع جملات ارتباط با واقع ندارند، به ويژه آنكه از نظر منطقى بايد ميان مقدمات و نتيجه سنخيت و اتحاد معنايى برقرار باشد، بنابراين ، از مقدمات اخبارى نمى توان نتايج انشائى گرفت و از ( هست ) نمى توان به ( بايد ) رسيد.