مبانی نظری تزکیه جلد 1

متعال كه مخصوص بندگان خدا و صاحبان اين مرتبه از مراقبه است. اين معنى را آنچنان كه اهل اين مرتبه درك مى‏كنند، ديگران هرگز درك نخواهند كرد. ديگران كه غافلان و جاهلانند همين قدر مى‏فهمند كه اگر كسى موفق به انجام دادن اين وظايف و امور باشد، بسيار خوب و توفيق او بالاست، نه اينكه بفهمند اينها يك سلسله وظايف لازم در مقام بندگى، و ترك آنها هم هر كدام به جاى خود جرم و خطاى جدى وبه عبارتى «گناه» است.

اصولا بايد گفت، غافلان و جاهلان با اين كه خود از اهل ايمان و توحيدند، و با اينكه قرآن مى‏خوانند و به ظاهر بندگى خدا را هم دارند، با اين وصف، نه از معنى «عبوديت» چيزى فهميده‏اند جز يك ظاهر ناقص، و نه از وظايف و آداب، و مدارج و منازل آن چيزى دانسته‏اند. با تبعيت از هواها، انغمار در دنيا و شهوات آن، و غوطه ور شدن در اوهام و خيالها، عقل خويش را از كار انداخته، و دل خويش را تباه گردانيده‏اند.

والا عقل اگر عقل باشد، و دل نيز دل باشد، و با عقل سالم و دل روشن با قرآن و آيات آن مواجه شوند، به حقايق و معارف در حد خود نايل شده، و آن مى‏فهمند كه بايد بفهمند.

اگر اينان نيز راه تقوا در پيش بگيرند، در شهوات غوطه‏ور نشوند، و به تطهير و تزكيه باطن بپردازند، و اهل مراقبه باشند قرآن وآيات آن براى آنها نيز هدايتهاى خود را عرضه مى‏كند، و انوار آن بر باطن آنها نيز مى‏تابد، و در تعبير روشن‏تر، قرآن با آنها نيز سخن مى‏گويد، و «عبوديت» را براى آنها تفسير نموده، معنى آنرا بيان، آداب و وظايف آنرا شرح، و مدارج و منازل آنرا روشن مى‏كند. و به عبارت صحيح‏تر، خداى متعال آنها را به وسيله قرآن وآياتش هدايت مى‏كند، زيرا خود وعده فرمود با قرآن و آيات آن كسانى را كه تابع رضوان اويند هدايت كند؛ يهدى به الله من اتبع رضوانه سبل السلام.

دفتر چهارم مثنوى از اصل سخن دور افتاديم، و به حاشيه رفتيم، وليكن چه بايد كرد؟! درد دل بود و تذكرى به امثال و اشباه خود. برگرديم به اصل مطلب.

سالك وقتى در اين مرتبه از مراقبه است، و به توفيق الهى امور و وظايف اين مرتبه را از اول تا آخر ملتزم است و بر آنها مداومت مى‏كند، با هدايتهاى ربوبى ترك اين امور و وظايف را براى خود«گناه» مى‏بيند، و جرم و خطا بودن آن را به وضوح مى‏يابد، بنحوى كه فقط اصل معرفت مى‏دانند.

در همين مقام كه وى موظف بر آنهاست و به آنها مداومت دارد، اگر احياناً بر اثر غفلت، ياسستى و مسامحه، و يا علت ديگر، از اين امور و وظايف چيزى ترك شد، خود را در محضر خداى متعال «خطاكار»، «مجرم»،«مقصر»،«روسياه» و «گناهگار» مى‏بيند. با شرمندگى و اضطرار، و ندامت و انكسار، در حالى كه خوف مؤاخذه از يك سو، و از سوى ديگر اميد عفو و مغفرت دارد، روى به معذرت خواهى مى‏آورد و به توبه و استغفار مى‏پردازد، و در عين حال كه از پروردگار مى‏خواهد او را از تكرار چنين خطاها و لغزشهاى خسران بار حفظ بفرمايد، خود نيز با مراقبت كامل سعى مى‏كند ديگر مرتكب آنها نشود.

اين، حال او و وظيفه اوست نسبت به امور و وظايف اين مرتبه آنگاه كه چيزى ازآنها ترك مى‏شود. اين از يك سو.

از سوى ديگر، همين حال و همين وظيفه كه در خود اين مقام دارد، موجب اين مى‏شود كه او به فكر گذشته خود نيز بيفتد و متذكر گردد كه وى مدتها و زمان بسيار طولانى، بر اثر جهل و غفلت، نسبت به اين امور و وظايف بى اعتنا بوده، و به آنها ملتزم نبوده است، و جرايم و خطاها و به عبارتى «گناهان» بى شمارى مرتكب گرديده است. نه به اين وظايف آشنا بوده، و نه به آنها عمل مى‏كرده است.

يك يك وظايف، و تك تك امور را به نظر آورده، و آنگاه حالت و وضع خويش را در ايام و اوقاتى كه به آنها ملتزم نبوده است به ياد مى‏آورد، و تصور مى‏كند چه وضعى داشته، در چه حالى و احوالى بوده، و چه ظلمها به خود كرده است؟! و در محضر معبود خود چه جهالتها، چه بى ادبيها، چه جسارتها، چه جفاها، و نيز، چه جرمها، چه خطاها، و چه تقصيرها داشته است؟! و بالاخره، چگونه وظايف بندگى را زير پا مى‏گذاشته است، و دردناك‏تر، چگونه عهد الست را نقض مى‏كرده است؟! مگر نه اين است كه:

(دفتر پنجم مثنوى)