اشاراتى از قرآن در مراتب توبه يا بازگشت - مبانی نظری تزکیه جلد 1

از شروع و در اواسط سلوك، گناه و گناهان عبارتند از توجه قلب به اغيار و غفلت آن از پروردگار، و از خوش يا ناخوش بودن با اغيار، و از تعلق بر اغيار و منقطع نبودن از آنها. و براى سالك در مراحل عاليه سلوك و در نهايات، گناه و گناهان عبارتند از توجه داشتن به خود و به عبارتى از شعور به خود، و از شعور به فناء در مقام فناء. پيداست كه توبه هر كدام هم از گناه و گناهان خود خواهد بود.

«ذنب» يا گناه در خصوص انبياء و ائمه معصومين سلام عليه عليهم اجمعين هم كه گاهى با عنوان «ترك اولى» از آن تعبير آورده مى‏شود، به تناسب منزلتهاى عبودى و به مقتضاى مقامات الهى مخصوص به آنان مى‏باشد و توبه آنان و يا استغفارشان كه آن هم نوعى توبه و بازگشت محسوب مى‏شود، از همان «ذنب» يا گناهى مى‏باشد كه به مقتضاى منزلتهاى عاليه آنان گناه بوده است.

(دفتر دوم مثنوى)

معنى آنچه براى آنان گناه و «ذنب» حساب مى‏شده، و چگونگى گناه يا «ذنب» بودن آن، و سر منافات داشتن آن با حقيقت عبوديت، و نيز چگونگى موظف بودن آنان بر توبه يا استغفار از آن، آنچنان كه براى خود آنان معلوم و مطرح بوده، براى ما بلحاظ عدم ظرفيت، قابل فهم و هضم نمى‏باشد.

(دفتر دوم مثنوى)

از آنچه گذشت نتيجه مى‏گيريم كه هم عبوديت داراى مراتب است، هم گناه يا «ذنب»، و هم توبه و بازگشت. و باز نتيجه مى‏گيريم كه مراتب توبه از مراتب گناه و مراتب گناه از مراتب عبوديت نشأت مى‏گيرد.

اشاراتى از قرآن در مراتب توبه يا بازگشت

تدبر در آيات شريفه ما راهدايت بر اين حقيقت مى‏كند كه توبه و بازگشت بسوى حضرت حق داراى درجات و مراتب است. توبه از حرامها در انحاء مختلف، با وضوح و صراحت در آيات قرآنى آمده و در موارد زيادى به مناسبتهاى گوناگون و با تعبيرات متنوع مطرح شده است كه بلحاظ روشن بودن امر در اينجا احتياجى به آوردن نمونه‏هايى از اين قبيل آيات نيست. مراتب ديگر توبه نيز در قرآن كريم به چشم مى‏خورد و ارباب بصيرت مى‏توانند با دقت در اشارات بعضى از آيات شريفه، به معانى و مراتب ديگر توبه هم پى ببرند.

در اين آيات كه ذكر مى‏كنيم، به دقت لازم در آنها مى‏پردازيم. اين آيات اگر چه در خصوص توبه و بازگشت مخصوص به حضرات انبياء عليهم السلام است كه از جمله مراتب توبه نيز مى‏باشد، وليكن با تأمل در آنها به اين اصل كلى كه توبه و بازگشت داراى مراتب است، پى مى‏بريم.

1- خداى متعال در خصوص حضرت موسى عليه السلام آنجا كه «أرنى» گفت و «لن ترانى» شنيد و مسئله تجلى بر جبل و اندكاك آن پيش آمد و آن حضرت به حال «صعقه» افتاد و سپس به حال خود برگشت، چنين مى‏فرمايد:

«فلما أفاق قال سبحانك تبت اليك و أنا اول المؤمنين» (آيه 143 سوره اعراف) يعنى «پس وقتى كه موسى به حال خود برگشت، گفت: خداى من، تو منزهى، من بسوى تو، توبه نمودم و من اول ايمان آورندگان مى‏باشم».

اينكه در معنى آيه گفتيم ،ترجمه كاملا ساده آيه بود و از شرح جزئيات و دقايق آن صرف نظر مى‏كنيم.

همينقدر مى‏خواهيم بگوييم كه از اين آيه و از تعبير «تبت اليك» با كمال وضوح بر مى‏آيد كه حضرت موسى عليه السلام در اين مقام كه مقام خاصى بود، توبه‏اى داشته و بازگشتى به طرف پروردگار خويش نموده و قدم جديدى در عبوديت و توحيد برداشته است، توبه و بازگشت و قدمى كه متناسب با منزلت آن حضرت بوده و مقام عبودى وى اقتضاء مى‏كرده است، و خدا مى‏داند و خود او و همچنين آنان كه اهل آن منزلت و آن مقام مى‏باشند. اين هم توبه‏اى است اما نه از آن توبه‏ها كه ارباب معاصى از حرامها دارند. زيرا كه آن حضرت پاك‏تر از اين مسائل و حتى از تعلقات و نظاير آنها بود.