بيانات عرفاء و علماى سلوك در خصوص مراتب توبه، به ظاهر متفاوت بوده ولكن حقيقت امر يكى بيش نيست و آن اين كه: در سفر الى الحق، توبهها هست و در هر قدمى بازگشتى وجود دارد و توبه هر مقامى متناسب با آن مقام است.آن چه ازخواجه عبدالله نقل كرديم. بيانى است با كيفيت خاص كه وى ذكر كرده است. بعضى از عرفاء و علماى سلوك در اين زمينه، يعنى در خصوص مراتب توبه، بيان ديگرىدارند و مراتب توبه را با تعداد ديگر و به نحو ديگرى توضيح دادهاند و همه هم هر چه گفتهاند از اشارات آيات و از روايات و دعاهاى وارده استفاده نموده و برداشت كردهاند و عملاً نيز از خصوصيات وظايف و حالاتى كه در منازل سلوك با هدايتهاى ربوبى پيش مىآيد، توبه را به همان نحوى كه در اشارات آيات و روايات و دعاها آمده، داراى مراتب يافتهاند. چيزى كه هست اين كه هر كدام در مقام بيان مراتب توبه بيان و زبان خاصى داشته و روش مخصوصى را اتخاذ نمودهاند بعضى با بيان كلى و هم چنين با تقسيم كلى پيش آمدهاند و بعضى تا حدودى به جزئيات هم پرداختهاند. آن هم هر كسى با كيفيت و با ترتيب خاص، در مجموع هم حقيقت يكى بيش نيست و زبان و بيان و نيز، كيفيت تقسيم و درجهبندى به اعتبار لحاظها متفاوت مىباشد.
اتبعات سالك به سوى توبه بعد از يقظه
بعد از حصول يقظه، و با ظهور آثار آن در وجود سالك در اول سلوك، راهى جز توبه و بازگشت در برابر وى نمىماند. او مىبيند بايد بر گردد و قبل از اينكه فرصت را از دست بدهد، بايد در نجات خويش بكوشد، آن هم با اميد در عين خوف، نه با يأس و نااميدى.در حقيقت، يقظه و انتباه بسوى توبه و بازگشت سوق مىدهد وسالك را دعوت به توبه مىكند. سالك در اين مرحله در يك چشم انداز اجمالى به اين حقيقت متوجه مىگردد كه بايد توبه وبازگشت وسيع ودامنهدارى را در پيش بگيرد، و بايد مراحلى را در مقام توبه پشت سر بگذارد و بازگشتها داشته باشد. ودر اين بازگشتها بايد مجاهدتها بكند. او راه توبه را بسى طولانى و پر فراز و نشيب، و نيز، بسيار سخت و پر مخاطره مىيابد. طبعاً از همان اول امر از اتكاء به نيروى خود در اين راه طولانى و پر مخاطره چشم مىپوشد و چشم اميد او متوجه عنايات و الطاف ربوبى مىگردد و نظر او دوخته به رحمت واسعه حق مىشود، زيرا مىداند كه اگر نباشد عنايت خاص حق، هرگز در اين امر مهم موفق نخواهد بود.مگر نه اينست كه بايد اول از معصيت، سپس از علقهها، و سپس از غير حق، و بالاخره در نهايت از خود نيز توبه نمود وحتى به توبه از خود متوجه نبود؟! و مگر نه اينست كه توبه فقط در توبه كردن از معصيتها و حرامها خلاصه نمىشود و اين، مرحله اول توبه است و بعد از آن نيز توبهها هست؟! و مگر از انسان محجوب