مبانی نظری تزکیه جلد 1

ناظر بر اين حقيقت است و صاحبان ايمان را به توبه در مدارج مختلف آن تا نيل به مقصود، دعوت مى‏كند و مى‏گويد: «تو بوا الى الله جميعاً». تعبير «توبوا الى الله» كه خطاب به جمع و با فعل امر «توبوا» و با جمله «الى الله» آمده، بخوبى حكايت از اين مى‏كند كه بازگشت بايد تا لقاء حق و تا نيل به ساحت قدس او باشد، و بايد همه مراحل و منازل در بازگشت بسوى او طى شود و حجابها كنار زده و فاصله از ميان برداشته شود و سير و حركت به حضرت او منتهى گردد؛ توبوا، الى الله. و ان الى ربك المنتهى.

توبه از اول سلوك شروع مى‏شود و سالك در مرحله اول از مخالفت با حق و از معصيت او، به موافقت با حق و طاعت از او بازگشت مى‏كند. و در مراحل بعدى، از غفلت و نسيان حق، به ذكر دايم و طلب او، و از تعلق قلب به اغيار، به انقطاع از اغيار و اقبال بسوى او، و از مراتب خفيه شرك، به عين توحيد، و بالاخره، از خود و نام و نشان خودى، به فناء فى وجه الله بازگشت مى‏نمايد: توبوا، الى الله.

(دفتر پنجم مثنوى)

بنابراين، توبه فقط در توبه از حرامها كه عبارتند از ترك واجبات و ارتكاب محرمات، خلاصه نمى‏شود. در هر مرحله‏اى از مراحل سلوك و در هر منزلى از منازل سير، توبه‏اى هست كه متناسب با همان مرحله و با همان منزل مى‏باشد. توبه از حرامها در اول سلوك است و اما در مراحل و منازل بعدى بحسب هر كدام از آنها، توبه ديگرى مطرح است، مانند توبه از تعلق داشتن به مباحات، توبه از غفلت قلب و نسيان حق، توبه از توجه داشتن به خود، و توبه از توجه داشتن به توبه، و غير اينها از مراتب و مدارج توبه.

دقت در آيات و روايات و نيز تأمل در دعاهاى مأثوره، بخوبى اين حقيقت را براى ما معلوم مى‏كند كه توبه داراى مراتب و مدارج است. اگر توبه را در توبه از حرامها بمعنى مصطلح خلاصه بكنيم، در خيلى موارد از آيات و روايات و دعاها كه در آنها مسئله توبه مطرح گرديده، با اشكال مواجه مى‏شويم. و اگر مانند بعضيها به توجيهاتى بپردازيم، خود ما پيش از ديگران از توجيهاتى كه كرده‏ايم ناراضى بوده و توجيهات ما براى خود ما نيز مقبول نخواهد افتاد. آنان هم كه توجيهاتى كرده‏اند، اگر انصاف كنند، به وضوح خواهند دانست كه توجيهاتشان چندان مقبول نيست.

توبه و بازگشت در خصوص حضرات انبياء و ائمه معصومين سلام الله عليهم اجمعين كه در قرآن و روايات و دعاها با عبارات گوناگون و در موارد متنوع به چشم مى‏خورد، به هيچ وجه به معنى توبه و بازگشت از حرامها نمى‏تواند باشد، زيرا آنان معصوم بودند. حال به هر توجيهى دست بيازيم، جز توجيه سست و يا نامقبول نخواهد بود. مگر اينكه به حقيقت بر گرديم و آن اينكه: توبه و بازگشت داراى مراتب است و براى هر منزلتى از منازل عبودى، و به تعبيرى، براى هر كسى توبه‏اى هست و توبه حضرات انبياء و ائمه معصومين سلام الله عليهم اجمعين نيز به تناسب مقامها و منزلتهاى آنان بوده است.

در بيان روشنتر، عبوديت داراى درجات و مراتب است و هر مرتبه‏اى از آن براى خود احكام و وظايفى داشته و نيز، براى خود قصورات و تقصيرات و گناهانى دارد. در هر مرتبه‏اى از مراتب عبوديت، آنچه با آن مرتبه نمى‏سازد و با آن تناسب ندارد، قصور يا تقصير يا گناه در آن مرتبه است و صاحب آن مرتبه بحكم سير عبودى موظف است از آن قصور يا تقصير يا گناه بر گردد و توبه كند.

طبعاً «ذنب» يعنى گناه نيز داراى مراتب مى‏شود. مثلا براى من و شما و براى عامه مؤمنين و نيز براى سالك در ابتداى سلوك، گناه وگناهان عبارتند از ترك واجبها و ارتكاب محرمات و براى سالك در مراحل بعد