مبانی نظری تزکیه جلد 1

(دفتر دوم مثنوى)

در باب مخاطرات طريق سلوك نيز وساوس و مكايد شيطانى و مكرهاى نفسانى، و ريزه‏كاريهاى القائات مهلكه در مراتب مختلف و صور و اشكال متنوع، آنچنان زياد و داراى ابعاد وسيع است كه خلاص شدن از آنها، در اصل با عنايات خاصه ربوبى وبا توجهات حضرات معصومين صلوات الله عليهم اجمعين، و سپس با داشتن دل پاك و سالم و روشن، ودل با چشم و گوش و دريافت كننده امكان‏پذير است، والا اين مخاطرات گوناگون سالك را به حرمان و خسران و هلاكت خواهد انداخت.

(دفتر دوم مثنوى)

در باب اسرار طريق هم مسئله همينطور است، يعنى سالك از اسرار طريق كه در هر قدمى به تناسب آن وجود دارد، بايد از طريق دل روشن و پاك با خبر باشد، تا بتواند راه خود را آنچنان كه بايد، در پيش بگيرد.

اگر دل، دل نباشد سالك از فهم اسرار و نيل به آنها محروم گشته و در سلوك خويش موفقيت لازم را نخواهد داشت.

(دفتر دوم مثنوى)

روشنى و تيرگى، و بينايى و نابينايى دل، و آثار و تبعات آن، نه تنها يك حقيقت مسلم و اسرارآميز است، بلكه بايد گفت همه مسائل به همين مسئله مى‏رسد و حيات و مرگ واقعى در آن خلاصه مى‏گردد. با اين همه، مسئله‏اى است كه بسيار كم به آن توجه شده است.

آيات قرآنى با اشارتهاى خاصى كه در هر يك از آنها وجود دارد، روى اين مسئله بيشترين تكيه را نموده و براى ارباب معرفت وآنان كه مى‏خواهند بفهمند، حقايق و دقايق را بيان مى‏كند و براى هر كسى به اندازه خود هدايتها دارد و بصيرتها مى‏دهد.

در آيه 46 سوره حج مى‏فرمايد: «فأنها لا تعمى الابصار ولكن تعمى القلوب التى فى الصدور» يعنى «اين يك حقيقت است كه چشمهاى ظاهرى نابينا نمى‏شوند و ليكن دلهاى كه در سينه‏هاست نابينا مى‏گردند».

تدبر در اين آيه و تعمق جدى در آن براى همه، مخصوصاً براى سالكان طريق كاملا ضرورت دارد. اين آيه با صراحت به اين امر اشاره مى‏كند كه آنچه براى انسان در طريق كمال و حيات او لازم است، چشم دل و بينايى و بصيرت قلبى، و به عبارتى، دل روشن و سالم است؛ و اگر اين نباشد و چشم ظاهر هم سالم باشد، انسان به طريق حيات وكمال خويش قدم نمى‏نهد. آنچه اصل است، روشنى دل و يا دل روشن است و هر چه روشنى دل زياد باشد، آشنايى انسان به طريق كمال و حيات خود نيز بيشتر خواهد بود.

آيات قرآنى در اين زمينه يكى دو تا نيست و اين آيه را به عنوان نمونه در اينجا آورديم.

براى سالكين الى الله لازم است در همه آياتى كه در آنها كلمه «قلب» و كلمه «قلوب »آمده، و درنكات آنها به دقت و تدبر بپردازند، تا به اهميت امر دل و روشنى و تيرگى آن پى ببرند.