ديدگاه امام (ره) - شخصیت و دیدگاه های فقهی امام خمینی (ره) نسخه متنی

چـنـد قـدم جـلوتـر از حـوادث ، مـهـيـّاى عـكـس العـمـل مـنـاسـب بـاشـنـد. چـه بـسـا شـيـوه هـاى
رايـج اداره امـور مـردم در سـال هـاى آيـنـده تـغـيـيـر كـنـد و جـوامـع بـشـرى بـراى حـلّ
مـشـكـلات خـود بـه مـسـائل جـديـد اسـلام نـيـاز پـيـدا كند، علماى بزرگوار اسلام از هم اكنون
بايد براى اين موضوع فكرى كنند.(186)

ديدگاه امام (ره)

امـام خـمينى (ره) براى پاسدارى از اجتهاد عينى و عملى در كنار حفظ اصالت فقه شيعه و شـيـوه سلف صالح
، به انطباق فقه با زمان و قدرت فقه در اداره انسان و اجتماع عنايت ويـژه اى داشـتـه ، بـراى دو
عـنـصـر (زمـان) و (مـكـان) نـقـش اسـاسـى در ايـن اجـتـهـاد قائل شده است و در اين باره مى فرمايد:

زمان و مكان دو عنصر تعيين كننده در اجتهادند؛ مساءله اى كه در قديم داراى حكمى بوده است به ظاهر
همان مساءله در روابط حاكم بر سياست و اجتماع و اقتصاد يك نظام ممكن است حكم جـديـدى پيدا كند؛ بدان
معنا كه با شناخت دقيق روابط اقتصادى و اجتماعى و سياسى همان موضوع اوّل كه از نظر ظاهر با قديم فرقى
نكرده است ، واقعاً موضوع جديدى شده است كه قهراً حكم جديدى مى طلبد.(187)
براين اساس مى توان گفت كه امام راحل (ره) دو عنصر زمان و مكان را به عنوان دو مقدمه و يا دو شرط مهم
ديگر از شروط اجتهاد شمرده است و اجتهادى كه از اين دو عنصر برخوردار بـاشـد در نـظـر ايشان ، مطلوب
و ايده آل است و قدرت پاسخگويى به نيازهاى زمانه را خـواهـد داشـت ، بـه هـمـيـن دليـل امـام (ره)
بـويـژه در سال آخر عمر پربركت خويش ‍ حوزه ها و روحانيت را به نقش زمان و مكان در اجتهاد و شناخت
صـحـيـح حـكـومـت و جـامـعـه و حـضـور فـعـّال در مـشـكـلات و مسائل جامعه متوجه و از اجتهاد مصطلح
و رايج و بدون توجه به آن دو عنصر بر حذر داشت .

اجتهاد مصطلح چيست ؟

منظور از اجتهاد مصطلح ، روش اجتهادى مرسوم ، بدون توجه به نقش زمان و مكان در اجتهاد و شـناخت درست
اوضاع زمان و حضور در مسائل و مشكلات است . حضرت امام (ره) خطاب به عـالمـان دينى و حوزويان ضمن بيان
مشكلات جوامع اسلامى و مسؤ وليت خطير حوزويان در برابر آن مى فرمايد:

روحـانيت تا در همه مسائل و مشكلات ، حضور فعّال نداشته باشد نمى تواند درك كند كه اجتهاد مصطلح براى
اداره جامعه كافى نيست .(188)
يا در جاى ديگر مى فرمايد:

مـهـم شـنـاخـت درسـت حـكـومـت و جـامـعه است كه براساس آن ، نظام اسلامى بتواند به نفع
مـسـلمـانـان بـرنـامـه ريـزى كـنـد كـه وحـدت رويـه و عـمـل ضـرورى اسـت و هـمـيـن جـا اسـت كـه
اجـتـهـاد مـصـطلح در حوزه ها كافى نمى باشد... .(189)
رمـز ايـن نـاتـوانـى و عـدم كـفـايـت را بـايـد در (مـحـصور شدن در چهار ديوارى مدارس و مـحـافـل
حـوزوى) ، (تـوجـه نـكردن به واقعيت ها و تحولاتى كه در جوامع رخ مى دهد)، (عدم توجه به جامعيت فقه و
ابعاد گوناگون آن) ، (دخالت ندادن دو عنصر تعيين كننده زمان و مكان در استنباط) و (عدم شناخت درست
حكومت و ولايت مطلقه فقيه و جايگاه واقعى آن در معادلات اجتهادى) جستجو كرد. امام راحل (ره) مى فرمود:

مـجـتـهـد بـايد به مسائل زمان خود احاطه داشته باشد. براى مردم و جوانان و حتى عوام هم قـابـل
قـبـول نـيـسـت كـه مـرجـع و مـجـتـهـدش بـگـويـد مـن در مـسـائل سياسى اظهار نظر نمى كنم . آشنايى
به روش ‍ برخورد با حيله ها و تزويرهاى فرهنگ حاكم بر جهان ، داشتن بصيرت و ديد اقتصادى ، اطلاع از
كيفيت برخورد با اقتصاد حـاكـم بـر جـهـان ، شـنـاخـت سـيـاسـت هـا و حـتـى سـيـاسـيـون و فـرمـول
هـاى ديـكـتـه شـده آنان و درك موقعيت و نقاط قوّت و ضعف دو قطب سرمايه دارى و كـمـونـيزم كه در
حقيقت استراتژى حكومت بر جهان را ترسيم مى كنند، از ويژگى هاى يك مجتهد جامع است .(190)
بـنـابـرايـن ، كـاسـتى اصلى اجتهاد مرسوم در بى توجهى به نقش عنصر زمان و مكان در اجتهاد است . چنان
كه امام (ره) در پيامى خطاب به اعضاى محترم مجمع تشخيص مصلحت نظام فرمود:

يـكـى از مـسـائل بـسـيـار مـهـم در دنـياى پرآشوب كنونى نقش زمان و مكان در اجتهاد و نوع تصميم
گيرى هاست ... .(191)