يكى از روش هاى تربيت در قرآن مراقبه و محاسبه است كه علماى اخلاق و ارباب معرفت درباره اين موضوع تاءكيد و توصيه فراوان نموده اند.(معنى محاسبه و مراقبه ) مرحوم نراقى در جامع السعادات مى فرمايد: محاسبه عبارت است از اين كه انسان در هر شبانه روز يك وقتى را معين كند كه به حساب نفس خويش برسد كه چه اعمالى را انجام داده و طاعت ها و گناهانش را موازنه و سنجش نمايد و نفس خويش را سرزنش كند اگر در طاعت الهى تقصير نموده يا مرتكب معصيت شده ، و شكر نمايد خداوند را اگر واجبات را انجام داده و معصيتى از او صادر نشده و شكر زيادترى نمايد اگر موفق به بعضى اعمال خير و مستحبى شده است و مراقبه آن است كه هميشه ملاحظه كند ظاهر و باطن خود را تا اين كه اقدام به معاصى نكند و واجبات از او ترك نشود تا اين كه در موقع محاسبه ملامت و ندامت متوجه او نشود.(195)
اهميّت محاسبه نفس
قال على عليه السلام : و على العاقل ان يحصى على نفسه مساويها فى الدين و الراءى و الاخلاق و الادب فيجمع ذلك فى صورة او فى كتاب و يعمل فى ازالتها(196) لازم است انسان عاقل به حساب خود رسيدگى كند و تمام عيب ها و زشتى هايى را كه دارد نسبت به دين و راءى و اخلاق و ادب اينكه ثبت و ضبط كند و آنها را به ذهن خود بسپارد يا آن كه در صفحه كاغذى بنويسد و براى برطرف نمودن آن ها فعاليت كند.حضرت رضا عليه السلام فرمود: ليس منّا من لم يحاسب نفسه فى كل يوم (197) آن كس كه همه روزه به حساب خويشتن رسيدگى نكند از ما نيست .
راه محاسبه نفس
كنترل و اداره نفس كار آسان و ساده اى نيست بلكه به تدبير، بردبارى و تلاش فراوان نياز دارد مگر نفس امّاره به اين سادگى تسليم مى شود؟ و مگر به آسانى پاى ميز محاكمه و حساب رسى حاضر مى گردد؟ در اينكه چگونه به حساب خود بپردازيم بايد گفت : يكى از راه هايى كه در حساب رسى نفس ، مؤثر و مفيد است اين است كه انسان به ياد محاسبه شديد و سخت قيامت بيافتد كه در قيامت از جن و انس حساب رسى دقيق مى كنند. قرآن مى فرمايد: سنفرغ لكم ايّه الثقلان (198) به زودى به حساب شمامى پردازيم اى دوگروه انس و جن !اميرالمؤمنين مى فرمايد: حاسبوا انفسكم قبل ان تحاسبواو زنوها قبل ان توازنوا(199) قبل از آن كه در قيامت به حساب شما برسند در دنيا به حساب خود بپردازيد و قبل از آنكه كارهاى شما رابسنجند خود رابسنجيد.قرآن در آيات متعدد موضوع حسابرسى قيامت رامطرح نموده از جمله :1.و ان تبدوا ما فى انفسكم او تخفوه يحاسبكم به اللّه (200) اگر آنچه را در نفس داريد ظاهر سازيد يا مخفى كنيد خدا شما را به آن حساب خواهد كرد.2. و نضع الموازين القسط ليوم القيمة فلا تظلم نفس شيئا و ان كان مثقال حبة من خردل اتينابها و كفى بناحاسبين (201) ميزان هاى عدالت را در قيامت برپا مى داريم پس هيچ كس مورد ستم قرار نخواهد گرفت و اگر به مقدار يك مثقال از دانه خردل ، عمل داشته باشد آن را براى حساب خواهيم آورد و خود ما براى حساب گرى كافى هستيم .3. ان اللّه كان على كل شئٍ حسيبا(202) همانا خدا حساب همه چيز را دارد.4. يومئذ الناس اشتاتا ليروا اعمالهم فمن يعمل مثقال ذرّة خيرا يره و من يعمل مثقال ذرّة شرا يره (203) در قيامت مردم دسته دسته خارج مى شوند تا اعمالشان را مشاهده كنند پس هر كسى ذرّه اى كار خير انجام داده باشد آن را خواهد ديد و هر كس ذرّه اى كار شر انجام داده باشد آن را مشاهده خواهد نمود.شخصى آمد خدمت پيامبر صلّى اللّه عليه و آله عرض كرد: علمنّى مما علّمك اللّه از آنچه خداوند به تو تعليم داده به من بياموز، پيامبر او را به مردى از يارانش سپرد تا به او قرآن بياموزد. معّلم سوره اذا
لطفا منتظر باشید ...
