تشويق به تربيت - تحلیلی بر روش های تربیت نفس و اهداف آن در فرهنگ وحی نسخه متنی

مثلاً انسانى كه ريا مى كند و كارى براى غير خدا انجام مى دهد يكى از دو علت بيشتر ندارد، يا مى خواهد از اين راه ، شخصيّت و عزتى كسب كند، يا از قدرت ديگران مى هراسد، چنين كسى وقتى متوجّه شود كه قرآن مى فرمايد: انّ العزة للّه جميعا(31) و انّ القوّة للّه جميعا(32) بايد به راستى به اين دو حقيقت ، ايمانِ راسخ داشته باشد و بداند كه عزّت و قدرت ، تنها از آن خداست و اين جاست كه ديگر زمينه اى براى ريا و ظاهر سازى در او باقى نمى ماند. نه به كسى اميد دارد و نه از كسى مى ترسد اگر اين دو حقيقت ، به يقين در دل انسان جاى گيرد، تمام رذايل اخلاقى را از دل مى زدايد و به جاى آن ها صفات كريمه را قرار مى دهد- مانند ترس از خدا، عزّت نفس ، مناعت طبع ، استغنا.

خداوند در قرآن كريم چندين بار فرمود: مالكيّت ، تنها از آنِ خداست ، هر چه در آسمان ها و زمين است از اوست . كسى كه به حقيقت اين مالكيت واقف باشد و بداند هيچ يك از موجودات ، استقلالى از خود ندارند و هرگز از ذات مقدّس او بى نياز نيستند و خداوند مالك حقيقى ذات هر چيز و آنچه مربوط به ذات اوست مى باشد و به اين حقيقت ايمان داشته باشد، در نظر چنين كسى همه موجودات ، هم از نظر ذات و هم از نظر صفات و افعال از درجه استقلال مى افتند واضح است چنين كسى ممكن نيست غير خدا را طالب باشد و خضوع يا خوفى و رجايى نسبت به ديگرى پيدا كند يا از غير خدا لذّت ببرد يا بر غير او تكيه كند يا كار خود را به ديگرى واگذارد؛ او جز حق نمى خواهد و جز خدا نمى جويد خدايى كه ذات مقدّسش باقى و همه چيز جز او فانى است .

آياتى كه اين روش را در تربيت و اخلاق تعقيب مى كند فراوان است از جمله : اللّه لا اله الاهوله الاسماء الحسنى (33) او خداوندى است كه معبودى جز او نيست و براى او نام هاى نيك است .

ذلكم اللّه ربكم لا اله الاهو خالق كل شئ (34) اين است خداوند، پروردگار شما، هيچ معبودى جز او نيست ، آفريدگار همه چيز است .

الذى احسن كل شى ءٍ خلقه (35) (خداوند) همان كسى است كه همه چيز را نيكو آفريد.

و عنت الوجوه للحىّ القيّوم (36) و همه چهره ها در آن روز (قيامت ) در برابر خداوند حىّ قيوم ، خاضع مى شود.

كل له قانتون (37) همه موجودات در برابر او خاضعند.(38)

تشويق به تربيت

تعاليم اسلام ، به تربيت جان و پرورش روح بسيار توجّه دارد؛ زيرا انسان در پرتو تربيت نفس و تزكيه روح ، به مراحل كامل انسانيت دست مى يابد و عاقبت به فلاح و سعادت ابدى نايل مى شود؛ چنان كه اميرالمؤمنين عليه السلام مى فرمايد: لو كنّا لا نرجوا جنة و لا نخشى نارا و لا ثوابا و لا عقابا لكان ينبغى لنا ان نطلب مكارم الاخلاق فانّها تدّل على سبيل النجاح .(39) اگر فرضا به بهشت اميد نداشتيم و از آتش دوزخ نمى ترسيديم و به ثواب هم عقيده نداشتيم ، باز هم سزاوار بود كه در جستجوى مكارم اخلاق باشيم ، زيرا مكارم اخلاق ، راه پيروزى و سعادت را به انسان نشان مى دهد.

از سوى ديگر لازم است انسان در امور مادّى و جسمى غرق نباشد بلكه احيانا رياضت جسمى بكشد تا بتواند دقيقا در مسير تربيت روح قدم بردارد چنان كه اميرالمؤمنين عليه السلام مى فرمايد: اسهروا عيونكم و اضمروا بطونكم و استعملوا اقدامكم و خذوا من اجسادكم فجودوا بها على انفسكم .(40) چشمان خود را بيدار نگه داريد و شكم خويش را لاغر كنيد و قدم هاى خود را به كار گيريد، از جسمتان بكاهيد و بر جان و روح و تربيت نفس خويش بيفزاييد.