مفخر شرق نسخه متنی

در منظومه ديگرى، ملانمايان كم عمق و بى‏بصيرت را با لحن تمسخر و استهزا توصيف مى‏كند و مى‏گويد:

‹‹ وقتى كه از طرف پروردگار به حضرت ملا فرمان ورود به بهشت داده شد من آنجا حضور داشتم و چون
نتوانستم خاموش بنشينم به خدا عرض كردم، خدايا! از اينكه جسارت مى‏كنم مرا ببخش. عرض من اين است كه
براى اين مرد جوايزى از قبيل حور و بهشت مطلوب نيست؛ و هر چند بهشت جاى قيل و قال و نزاع و جدال نيست
ولى چون در نهاد اين مرد چيزى غير از جر و بحث و نزاع و قيل و قال وجود ندارد، بهشت بر او خوش نخواهد
گذشت. كار اين مرد ايجاد نزاع و خصومت در ميان اقوام و ملل است و براى چنين كارى مسجد و كليسا و كنشت
لازم است، البته در بهشت چنين محيطى وجود ندارد. ››

به هر حال، تحقيق كامل در آثار ادبى اقبال بدون مراجعه به منظومه‏هاى طولانى وى، كه به زبان اردو و
فارسى به صورت مثنوى سروده است، مقدور نيست. يك دسته از نقادان عقيده دارند كه شعر طولانى يعنى يك
رشته تناقض، زيرا به نظر آنها شعر اصولاً زبان عواطف و احساسات و تهييج است، چون اين معانى دوامى
ندارند، در اين صورت شعر طولانى ارزشى ندارد.

با اينكه نمى‏توان منكر اين شد ولى بايد گفت كه اين انتقاد درباره اشعار طولانى تا حدى مبتنى بر
اين است كه معنى و خاصيت شاعرى درك نشده است و باز با توجه به اينكه اعتبار و اهمّيّت كلى اشعار
كوتاه، كه اغلب به صورت غزل سروده مى‏شود مورد انكار نيست بايد اعتراف كرد كه اشعار طولانى از لحاظ
اينكه به شاعر مجال طبع‏آزمايى مى‏دهند، محك و مقياس صحيحترى براى هنر شاعر شناخته مى‏شوند.

باز
با تصديق به اينكه برترى هر شعرى منوط به طولانى بودن آن نيست، با اطمينان خاطر مى‏توان گفت كه
انشاد و تركيب شعر طولانى، كه از هر جهت موزون و مطلوب باشد، فقط از عهده شاعر بزرگ ساخته است و بس.

در ميان منظومه‏هاى طولانى‏تر، يعنى مثنويهايى كه سروده، دو قسمت اول يعنى ‹‹ اسرار خودى ›› و
‹‹ رموز بيخودى ››، داراى جنبه ماوراءالطبيعه است و اخلاقى. مثنوى كوتاهتر وى به نام ‹‹ گلشن راز
جديد ›› فلسفى است و آخرين مثنوى به نام ‹‹ جاويد نامه ›› حماسى است. اسرار خودى بدواً به سال 1915
منتشر شد.

اين قسمت از اشعار اقبال اصول اساسى مؤثر در تكامل شخصيت انسان را تشريح مى‏كند و اين
منظومه پس از آنكه به وسيله پروفسور نيكلسون، استاد دانشگاه كمبريج، به انگليسى ترجمه شد، توجه همه
جهانيان را به خود جلب كرد. پروفسور مزبور، در مقدمه‏اى كه بر اين ترجمه نگاشته چنين مى‏گويد:

كيفيت هنرى شعر موقعى جلوه‏گر مى‏شود كه ببينيم بيان آن مخصوص به سراينده آن نيست. من نهايت سعى و
كوشش را در نقل اين اثر ادبى به كار برده‏ام تا حتى المقدور ترجمه تحت‏اللفظى آن نيز رعايت شده
باشد. بسيارى از قسمتهاى اصلى اين منظومه از آن نوع اشعارى هستند كه با يك مرتبه خواندن به سهولت
فراموش نمى‏شود.

اقبال وقتى كه مى‏خواهد بروز رشد كامل شخصيت يا ‹‹ خودى ›› را توصيف كند، مى‏گويد: