مفخر شرق نسخه متنی

مسلمين پس از رجوع به عالم حس و شهود و تشخيص تدريجى به اينكه مطابق تعليمات قرآن، جهان از اصل و
اساس، خاصيت ديناميكى دارد يعنى روح حركت در آن حكومت مى‏كند و با توجه به اينكه جهان لايتناهى است
و قابل ازدياد و افزايش، در نتيجه با فكر يونانى‏ها كه در آغاز امر با شوق و رغبت فراوان آن را
استقبال كرده بودند به معارضه پرداختند، ولى چون قبلاً توجه نداشتند كه روح قرآن اصولاً مخالف سبك
تعليمات كلاسيك است و اسلوب قديم را نمى‏پسندد، به اين دليل به طرز تفكر متفكران يونان كاملاً
اعتماد كردند، و اولين اثر اين اعتماد اين بود كه خواستند قرآن را در پرتو فلسفه يونان بفهمند.

و از
آنجايى كه روح تعليمات قرآن به عالم حس و شهود توجه دارد، و ماهيت فلسفه يونان نظرى است و از عالم
واقع غافل است اين تلاش بيهوده محكوم به شكست شد. ولى متعاقب همين شكست ملاحظه مى‏كنيم كه روح واقعى
فرهنگ اسلامى آشكار مى‏شود و شالوده فرهنگ جديد را از جهات بسيار مهم پايه‏گذارى مى‏كند.

اين قيام
و معارضه فكرى عليه فلسفه يونان در تمام نواحى فكرى خود را نشان مى‏دهد. شخصاً متأسفم كه در حال حاضر
توانايى آن را ندارم كه به تفصيل به اين بحث بپردازم. و به‏طورى كه اين مسئله در رياضيات و نجوم و طب
آشكار است در ساير شئون و شقوق علمى نيز به‏طور كامل آن را تشريح كنم.

بارى، اين نكته به‏طور وضوح در افكار ماوراءالطبيعه اشعرى محسوس و مشهود است ولى در موضوع انتقاد
مسلمين از منطق يونانى پديده‏اى بسيار محدود است. اين جريان، امرى بسيار طبيعى بود زيرا نارضايتى
از فلسفه خالص نظرى و تصورى، مستلزم آن بود كه براى جستجوى دانش و معرفت طريق مطمئن‏ترى به دست
آورند.

تصور مى‏كنم. براى اولين بار نظامى بود كه اصل شك را به‏عنوان مقدمه و آغاز همه علوم طرح كرد. بعد
از مدتى غزالى اين موضوع را در كتاب المنقذ من الضلال توسعه داد، و راه تحقيق را براى روش دكارت مسطح
كرد. ولى او شخصاً در منطق پيرو ارسطو بود.

در كتاب قسطاس كه يكى از تأليفات غزالى است، پاره‏اى از بيانات قرآن به صورت اشكال منطقى ارسطو
درآمده است و متدكر شده‏است كه در سوره الشعرا در قرآن كريم محسوس است كه پاداش عمل محصول استفاده و
نتيجه بهره‏مندى از رهبرى و راهنمايى پيغمبران است و اين رهنمايى و رهبرى، به طريق ساده‏اى مبنى بر


بيان امثال و شواهد تاريخى و حاكى از داستانهايى كه احصا شده است توضيح گرديده است.(32) اشراقى و ابن
تيميه دو نفر از كسانى بودند كه بانظم و ترتيب خاصى براى رد منطق يونانى قيام كردند، و ابوبكر رازى
شايد اولين كسى بود كه از شكل اول منطق ارسطو انتقاد كرد.

و در دوره ما نيز انتقاد رازى با روحى
كاملاً تجربى به وسيله جان استوارت ميل(33) صورت متشكلى به خود گرفت. ابن حزم در كتابى كه به نام
التقريب فى المنطق نوشته است بيان مى‏كند كه حس و شهود يكى از منابع دانش و معرفت هستند و ابن تيميه
در كتاب الرد على‏المنطق اظهار مى‏كند كه استنتاج يا استنباط عقلى تنها شكل بيان صحيح است.

بدين طريق روش تجربه و تحقيق به وجود آمد و البته اين عملى نبود كه از نظريه ساخته باشد. اكتشاف
بيرونى كه آن را عكس‏العمل زمان مى‏ناميم و همچنين اكتشاف الكندى حاكى از اين كه احساس متناسب با
نيروى تحريك و تهييج است شواهدى هستند از توجه علماى اسلام به علم روان‏شناسى. تصور اينكه روش تجربى
يك كشف اروپايى است خطاست.

دوهرينگ(34) مى‏گويد:

‹‹ مفاهيم علمى راجر بيكن به مراتب از مفاهيم علمى
راجر بيكن‏هاى ديگرى كه همنام او هستند، صحيحتر و روشن‏تر است. ››

راجر بيكن اطلاعات علمى خود را از دانشگاههاى اسلامى اسپانيا كسب كرد.

در حقيقت قسمت پنجم تأليف او
كه به مناظر و مرايا اختصاص داده شده است، رونوشتى است از كتاب ابن هيثم. اين كتاب شواهدى را نشان
مى‏دهد كه مؤلف آن تحت تأثير افكار ابن‏حزم بوده است.

اروپا اين حقيقت را كه اصل و ريشه روش علمى او از اسلام گرفته شده است قدرى دير به رسميت شناخت، ولى
بالاخره دوره اعتراف به اين حقيقت و به رسميت شناختن اين موضوع فرارسيد. اينك براى اثبات اين منظور،
جملاتى را از كتاب ايجاد انسانيت،(35) تأليف برى فولت(36) نقل مى‏كنم.

مؤلف نامبرده در صفحه 202 از
كتاب مذكور مى‏نويسد:

تحت حمايت جانشينان ژان در مدرسه اكسفورد بود كه راجر بيكن (37) زبان عربى و علوم عربى را تحصيل كرد.

نه راجر بيكن و نه همنام وى، هيچ‏كدام در ايجاد روش تجربى و تحقيق، عنوان و مقامى ندارند. راجر بيكن
را فقط مى‏توان يكى از مبشرين و مبلغين علوم و روش تحقيق اسلامى در اروپاى مسيحى دانست.

او هيچ وقت
از اظهار اين موضوع كوتاهى نمى‏كرد و تأييد مى‏كرد كه براى معاصران او تنها راه صحيح كسب دانش و
معرفت، تحصيل زبان عربى و علوم عربى است، بحث و گفتگوهايى راجع به اينكه مؤسس و مبدأ روش تجربى چه
شخصى بوده است قسمتى از همان سوء تعبيرى است كه درباره اصول و ريشه‏هاى تمدن اروپا مى‏شود. روش
تجربى اعراب (مسلمين) از دوره بيكن به بعد بسط يافت و با منتهاى اشتياق در سراسر اروپا استقبال شد و
ريشه دوانيد.

32- مقصود استنتاج اين معنى است كه در سوره الشعراء نفوس بشر به قضاياى تاريخى گذشته و عبرت گرفتن
از سرنوشت گذشتگان سوق داده مى‏شود نه استنتاج منطقى و استفاده از اشكال منطق ارسطو.

33-  Stewart Mill   John.

34-  Duh
ing.

35-  Making of humanity.

36-  Briffault.

37- Roge
Bacon.