مفخر شرق نسخه متنی

شيخ جمال‏الدين شخصاً بهترين رهنمايى است كه ممكن است او را براى اين نظريه بزرگى كه مدتهاست
اعلام كرده‏ايم، در نظر بگيريم و مطلب اين است كه قيمت اديان بسته به قيمت ملتهايى است كه به آن

مى‏گروند، هروقت من با او همصحبت مى‏شوم، از لحاظ آزادى فكر و شرافت اخلاق و صراحت گفتار او، چنين
به خيالم مى‏رسد كه گويى با يكى از رجال علمى قديم روبرو مى‏شوم و من ‹‹ ابن سينا ›› و ‹‹ ابن رشد
›› يا يكى از آن ملحدان بزرگى را كه پنج قرن براى رهايى بخشيدن انسانيت از اسارت كوشيده‏اند، خود
را روبرو مى‏بينم. .

سپس ‹‹ رنان ›› گفت، در اين بحث نفيسى كه شيخ جمال‏الدين آن را مورد تحقيق
قرارداده، جز در يك نكته كه به حق بايد با يكديگر اختلاف داشته باشيم، اختلافى وجود ندارد...(14)

در اين كه ‹‹ روم ›› در تاريخ انسانيت نفوذ داشته ما منكر نيستيم و همچنين منكرنفوذ عرب نيستيم،
ليكن اين جريانات بزرگ انسانى نيازمند به تجزيه و تحليل است، زيرا آنچه به لاتين نوشته شده، چيزهايى
نيست كه تاج شهرت ‹‹ روم ›› را مزين سازد!

و همچنين به آنچه به يونانى نوشته شده، كار يونانى نيست و
همچنين كليه آثارى كه به عربى نوشته شده، نتاج عربى نبوده و آنچه در كشور مسيحى به‏وجود آمده، ناشى
از تأثير مسيح نيست و همچنين قاعدتاً آنچه در كشور اسلامى ظهور و بروز كرده، از ثمرات اسلام نيست...

در جايى ديگر به جهت آنكه حق مطلب را ادا نكرده‏ام و آنچه را درباره اسلام گفته‏ام و در مورد مسيحيت
نگفته‏ام و اينكه فشار و تفييقات بين مسيحيان كمتر از آنچه بين مسلمانان رواج داشته، نبوده است،
شيخ مرا بى‏انصاف خوانده، و اين گفته او درست است، زيرا آنچه را ‹‹ گاليله ›› از كاتوليك‏ها
ديده، بهتر از آن نيست كه ‹‹ ابن رشد ›› از مسلمانان ديده است!...

و اگر من درباره اين حقيقت به تفصيل
صحبت نكرده‏ام، بدان جهت است كه نظر من معلوم بوده، و نيازى به تكرار آن نداشته‏ام كه در يك محفل
علمى، همه آراء و اعمال خودم را تكرار كنم... من از مرد مسيحى نمى‏خواهم تا عقيده مسيحيتش را ترك كند،
ولى از مسيحيان و مسلمانان روشنفكر مى‏خواهم كه به علم آن قدر اهتمام كنند كه عقيده مانع آن نباشد.

اينك مى‏بينم كه اين منظور در كشورهاى مسيحى انجام شده، و اميدواريم عين اين عمل، دركشورهاى اسلامى
نيز انجام شود، در آن روزى كه اين كار انجام گردد، من و شيخ جمال‏الدين بايد به يكديگر تبريك بگوييم
و همه دلخوش باشيم! ››.

استاد ‹‹ رنان ›› در تأييد رأى و نظرى كه ضمن كنفرانس اظهار كرده بود، ادامه مى‏دهد تا اينكه در
پايان امر به گفتارش خاتمه داد و گفت:

‹‹ ... شيخ جمال الدين يك رشته مطالب مهم در دسترس قرار داد كه درباره نظريه اساسى من، به من كمك كرد
و آن عبارت است از اينكه اسلام در نيمه اول موجوديتش، در سرزمينهاى اسلامى مانع از هر حركت علمى
نشد.(15) ولى در نيمه دوم موجوديتش، حركت علمى دچار اختناق شد و به چنين خطرى مبتلا گرديد و اين مطلب
باعث بدبختى اسلام است! ››(15)

در اين عبارت اخير، ملاحظه مى‏شود كه بدون ترديد بسيارى از آراء سابق ‹‹ رنان ›› تعديل شده و به
اين نتيجه حتمى رسيده است كه چنين نقيصه‏اى، جزء ذات و طبيعت اسلام نيست، گو اينكه در آغاز امر بر
خلاف اواخر، حركت علمى را تشويق و تشجيع كرده‏است.

در اين موضوع از روى داستانى كه نمايش آن به‏صورت شديدترى تكرار خواهد شد، پرده برداشته مى‏شود. و
تكرار اين نمايش عبارت از مباحثاتى است كه بين ‹‹ مسيو هانوتو ›› و ‹‹ مرحوم شيخ محمد عبده ››
صورت گرفته و مرحوم شيخ، با دلايل قويترى اتهامات را رد كرده است و مقام رفيع و پايه بلند علم و فلسفه
را در تاريخ اسلام در برابر مسيحيت روشن ساخته است.

14-  اتفاقاً چندى پيش در متن كتاب انگليسى كه يك بانوى آمريكايى تحت عنوان ‹‹ سيّد جمال‏الدين
استعمار شكن ›› نگاشته بود، خواندم كه نكته ما به الاختلاف اين است كه سيّد به ‹‹ اصالت دين ››
معتقد بوده ولى ‹‹ رنان ›› از قيد دين خود را آزاد مى‏دانسته است.- مترجم.

15- بسيارى از اين خاطرات را مرحوم محزومى پاشا و مرحوم شكيب ارسلان نقل كرده‏اند.