نقد اين نظريه - فلسفه اخلاق نسخه متنی

خود مسلط شد - به تعبير او - بر جهان مسلط شده است . و در همه جهان يك نيكي وجود دارد و آن دوست داشتن ديگران است مانند دوست داشتن خود ( همه شاهد عرض من در نقل سخن گاندي در اين يك جمله است ) اين است كه مي گوييم اخلاق هندي بر پايه دوست داشتن بنا شده است در مسيحيت هم مي بينيم كه لااقل به حسب ادعا بر محبت تأكيد شده است ( هنديها كه شرقي هستند دروغ و نفاقشان كمتر است مسيحيها كه غربي هستند اغلب نعل وارونه مي زنند اين است كه درباره آنها مي گوييم به حسب ادعا ) مبشران و مبلغان مسيحيت ، حرفشان همواره اين است كه ما پيام آور محبتيم ، مسيح پيامبر محبت بوده است ، محبت بورز ، عشق بورز ، مهر بورز ، تا آنجا كه مي گويند اگر يك نفر به طرف راست صورتت سيلي زد طرف چپ صورتت را بياور . طبق اين نظريه ، اخلاق يعني نيكي كردن به معني محبت ورزيدن ، دوست داشتن ديگران آيا اين نظريه صحيح است يا صحيح نيست ؟

نقد اين نظريه

الف : هر محبتي اخلاق نيست :

اين نظريه صدي پنجاه صحيح است ولي صدي پنجاه صحيح نيست . ايرادهايي بر اين نظريه وارد است يكي اينكه هر محبتي را نمي توان اخلاق دانست گواينكه قابل ستايش و مدح هست ولي در عين حال اخلاق نيست هر كاري كه قابل مدح باشد اسمش اخلاق نيست .

كار يك قهرمان كه زور بازو دارد قابل مدح و ستايش است ولي اسمش اخلاق نيست در اخلاق عنصر اختيار و اكتساب يعني غير غريزي بودن خوابيده است اگر انجام كاري براي انسان غريزه بود يعني طبيعي و فطري و مادر زاد بود و انسان آن را تحصيل نكرده و به اختيار خودش به دست نياورده بود ، آن كار ، با شكوه و عظمت و قابل مدح هست ولي در عين حال اخلاق نيست ، مثل محبت پدر و مادر نسبت به فرزند ، و مخصوصا محبت مادرانه احساسات يك مادر نسبت به فرزندش ، احساساتي بسيار عالي و بسيار با شكوه و عظمت است ، قابل ستايش به معني قابل مدح هست ، ولي يك مادر به دليل اينكه احساسات دوستانه بسيار شديدي نسبت به فرزند خودش دارد ما نمي توانيم احساسات او را اخلاقي بدانيم ، به دليل اينكه همين مادر نسبت به كودك ديگري كه مثلا فرزند همسايه اش مي باشد ( نمي گويم فرزند هوويش كه احيانا ضد او احساسات به خرج مي دهد ) بي تفاوت است اين احساسات ، احساس غير دوستي هست اما اين غير منحصر است به فرزند خودش ، و به علاوه او اين احساسات را كسب و تحصيل نكرده ، به اختيار خودش به دست نياورده بلكه قانون حكيمانه خلقت اين احساسات بسيار شديد را به او داده است براي اينكه نظام امور درست بشود ، چون اگر چنين نبود هيچ مادري بچه خودش را پرستاري نمي كرد بنابر اين احساسات مادر احساسات غير دوستانه است ناشي از يك عاطفه ، و از دائره " خود " يعني " فرد " خارج است ، ولي نمي شود اين احساسات را احساسات اخلاقي ، و كار مادر را اخلاق ناميد احساسات پدر و احساسات خويشاوندي و ارحام و نيز هموطن دوستي و مليت دوستي هم همين گونه است . احساساتي را كه انسان كسب نكرده نمي شود اخلاق به حساب آورد .

ب : اخلاق محدود به غير دوستي نيست :

ايراد ديگر : دايره اخلاق از حدود غير دوستي وسيعتر است همه اخلاقها يعني همه كارهاي مقدس و با شكوه انسان از نوع غير دوستي نيست نوعي ديگر يعني يك سلسله كارهاي با عظمت و شكوه و قابل تقدير و تقديس و آفرين گويي و حمد در انسان هست بدون اينكه ربطي به غير دوستي داشته باشد ، و همان طور كه انسان ، ايثار يا احسان را تقديس مي كند ، آن كار را هم تقديس مي كند مثل آن چيزي كه عرب از آن به اباء الضيم تعبير مي كند يعني تن به ذلت ندادن انسانها در آن وقت كه با خطري مواجه مي شوند و امرشان دائر است ميان اينكه زياني را متحمل بشوند و عزتشان را حفظ كنند و يا براي اينكه زيان مالي يا جاني را متحمل نشوند تن به ذلت و پستي بدهند ، مختلفند ما انسانهايي را در تاريخ مي بينيم كه جان خودشان را از دست مي دهند و تن به ذلت نمي دهند ، مي گويد : الموت اولي من ركوب العار ( 1 ) مرگ بهتر است از اينكه انسان ننگ ذلت را متحمل بشود اميرالمؤمنين فرمود : و الحيوه في موتكم قاهرين ( 2 ) . گاندي مي گويد : " در جهان فقط يك نيكي وجود دارد و آن
دوست داشتن ديگران است " . نه ، در جهان ، غير از دوست داشتن ديگران نيكي ديگر هم وجود دارد . يك مثالش همين بود كه عرض كردم .

1. لهوف ( با ترجمه ) ، ص 119 نفس المهموم ، ص . 187

2. نهج البلاغه فيض ، خطبه 51 ، ص 138 [ ترجمه : زندگي در مرگ شماست در حالي كه پيروز باشيد ] .