مصادر نهج البلاغه - چشمه خورشید نسخه متنی

مصادر نهج البلاغه

[ برگرفته از: مصادر نهج البلاغه، ج 1، صص 29 -19. ]

دستيابى به تمام مصادر كه شريف رضى در گرد آورى نهج البلاغه از آنها بهره برده، امرى ناممكن است، زيرا بيشترين آن مصادر بر اثر حوادث روزگار از بين رفته و نابود شده است و ما امروز جز نامى از آنها در كتب فهرست و رجال از قبيل فهرست ابن نديم، فهرست نجاشى، فهرست طوسى، معجم الادباى ياقوت حموى، كشف الظنون حاجى خليفه و ذريعه ى آقابزرگ تهرانى چيزى در دست نداريم.

اگر در آن زمان در اختيار شريف رضى چيزى جز كتابخانه ى برادرش علم الهدى معروف به كتابخانه يدارالعلم نبود، همين كتابخانه براى گردآورى نهج البلاغه كفايت مى كرد، زيرا گفته اند كه در آن متجاوز از هشتاد هزار جلد كتاب بوده است. [ عمده الطالب، ص ص 235، روضات الجنات، ج 6، ص 187، الكنى و الالقاب، ج 2، ص 439، خزائن الكتاب القديمه فى العراق، ص 234. ] البته علاوه بر آن، در روزگار سيد رضى كتابخانه هاى عمومى برجسته و بى نظيرى وجود داشته است كه شريف رضى براحتى مى توانست از آنها در گردآورى كلمات اميرمومنان "ع" بهره گيرد. از جمله كتابخانه ى ''بيت الحكمه'' كه ''ابونصر شاپور بن اردشير'' وزير ''بهاء الدوله ديلمى'' در سال 381 هجرى آن را تاسيس كرده بود و اين كتابخانه در محله ى ''كرخ'' قرار داشت. ''شاپور بن اردشير'' كتابهاى ارزشمند و نفيسى كه در ايران و عراق پراكنده بود، در اين كتابخانه جمع كرد و فرمان داد از روى تاليفات اهل هند و چين و روم استنساخ كنند تا اينكه بيش از ده هزار كتاب ارزشمند و نفيس كه بيشتر آنها به خط مولفان اصلى بود، در آن كتابخانه گرد آورد. [ خزائن الكتب العربيه فى الخافقين، ص 101، به نقل از مصادر نهج البلاغه، ج 1، ص 20 و نيز ن. ك: خزائن الكتب القديمه فى العراق، صص 141 -140. ] اين كتابخانه از غنى ترين كتابخانه ها در پايتخت عباسيان شمرده مى شده است. ''ياقوت حموى'' درباره ى اين كتابخانه مى نويسد: ''در جهان بهتر از كتابهاى اين كتابخانه وجود نداشته و تمام آن كتابها به خط عالمان معتب رنوشته بوده است.''
اين كتابخانه مخصوص شيعه بوده است. [ الذريعه، ج 7، ص 192. ]

''شاپور بن اردشير'' آن را در مقابل ''بيت الحكمه'' اى كه هارون الرشيد ايجاد كرده و در آن كتابهايى گوناگون را در زمينه هاى مختلف علوم گرد آورده بود، بنا كرد. [ ن. ك: جرجى زيدان، تاريخ التمدن الاسلامى، دارمكتبه الحياه، بيروت، ج 2، ص 226. ] و طبيعى است كه اين كتابخانه ها ابزارى بسيار مناسب در خدمت شريف رضى بوده است تا به كمك آن اثرى بزرگ و بى نظير چون نهج البلاغه تاليف گردد.

در روزگار سيد رضى كتابخانه هاى بزرگ فراوانى در سرزمينهاى اسلامى وجود داشته است. از جمله كتابخانه هاى بزرگ اندلس و مصر كه در دوران عظمت حكومت اندلس "بخصوص عر عبدالرحمن ثالث و حكم ثانى" و عظمت دولت فاطمى ايجاد شده بود. ''حكم ثانى'' كه از سال 350 تا 366 هجرى در اندلس حكومت كرد، شديدا علاقه مند و دوستدار علم بود و عالمان را گرامى مى داشت و در جمع كتب به قدرى كوشا بود كه هيچ يك از زمامداران پيش از او اين قدر تلاش ننموده بودند. وى در ''قرطبه'' كتابخانه اى ايجاد كرد و در آن از تمام نقاط جهان كتاب گرد آورد. ''ابن خلدون'' [ تاريخ ابن خلدون، ج 4، صص 188 -187. ] و ''مقرى'' [ احمد بن محمد المقرى التلمسانى، نفخ الطيب من غصن الاندلس الرطيب، حققه و وضع فهارسه يوسف الشيخ محمد البقاعى، الطبعه الاولى ، دارالفكر، بيروت، 1406 ق. ج 1، ص 378. ]

مجموع كتابهاى آن كتابخانه را 400,000 مجلد ذكر كرده اند. [ تاريخ التمدن الاسلامى، ج 2، ص 227. ] همچنين كتابخانه هاى مصر رد دولت فاطمى از اعتبار و گستردگى بى نظير برخوردار بوده است، چنانكه هنگام استيلاى ''صلاح الدين ايوبى'' بر مصر تنها از تاريخ طبرى در ''خزانه الكتب'' 1200 نسخه موجود بوده است و داراى 3400 قرآن خطى و مذهب بوده است و گفته اند مشتمل بر 601,000 مجلد كتاب بوده است. [ الخطط المقريزيه، ج 1، صص 409 -408. ] در اين دوران وضع سرزمينهاى اسلامى به گونه اى بود كه در هر مسجد جامع بزرگ كتابخانه اى هم وجود داشت، زيرا عالمان معمولا كتابهاى خود را وقف مساجد مى كردند، [ المنتظم، ج 16، ص 92. وفيات الاعياتن، ج 1، ص 143. تمدن الاسلامى در قرن چهارم، ج 1، ص 201. ] و مشهور بود كه كتابخانه ى مرو حاوى كتب يزدرد است كه با خود به آنجا آورده بود. [ كتاب بغداد لطيفور، ص 157 به نقل از تمدن اسلامى در قرن چهارم هجرى، ص 201. ]