تعلیم و تربیت در اسلام نسخه متنی

. قضيه معروفي است كه زني ادعاي پيغمبري كرد . او را حبس كردند كه اين چه ادعائي است كه كردي ؟ اين برخلاف ضرورت اسلام است . گفت پيغمبر گفت : لا نبي بعدي نگفت : لا نبية بعدي و نگفت : لا نبي و لا نبية بعدي . " نبي " مذكر است . پيغمبر نگفته زني هم كه پيغمبر باشد نخواهد آمد . اگر اين حرف درست باشد كه صيغه هاي مذكر اختصاص به مردها دارد ، استدلال آن زن استدلال درستي است و اگر زني ادعاي پيغمبري بكند ، بايد بگوئيم كه در اسلام هيچ دليلي [ بر بطلان اين عمل ] نيست و حتي آيه هست : ولكن رسول الله و خاتم النبيين ( 1 ) نه خاتم النبيين و النبيات ، پس آيه قرآن هم دليل نيست . بنابراين لا نبي بعدي كه شامل زن نيست ، خاتم النبيين هم كه شامل نمي شود ، پس بايد بگوئيم كه ما هيچ دليلي در اسلام نداريم بر اينكه بعد از پيامبر اكرم زن پيغمبر نباشد و حال اينكه شك ندارد كه در اينجا زن و مرد مطرح نيست . . 1 سوره احزاب ، آيه . 40 در اسلام گرايش عن علم است نه گرايش عن تقليد . اين علم واجب عيني است . اين را همه علما ذكر كرده اند . پس " طلب العلم فريضة " قدر مسلم شامل آن علمهايي كه از شرايط ايمان است هست . از اين كه بگذريم ، بايد ببينيم كه [ اين علم ] چيست ؟يك بحث تقريبا لغو و بيهوده اي ميان اصناف علماي اسلامي در گرفته راجع به اينكه اين علمي كه فريضه است چه علمي است ؟ فقها گفتند كه مقصود علم فقه است براي اينكه مقدمه عمل است . علماي اخلاق گفتند خير ، علم اخلاق خيلي از آن لازمتر و واجبتر است .

علماي كلام گفتند علم كلام است . علماي تفسير گفتند علم تفسير و كتاب الله است . ولي اين ديگر بحث ندارد ، زيرا علم يا خودش هدف است و يا مقدمه است براي هدفي . هر جا كه خودش هدف است ، واجب است ، مثل همين اصول عقايد . هر جا هم كه خودش هدف نيست .

اگر هدفي از هدفهاي اسلامي متوقف به آن باشد ، از باب مقدمه واجب ، واجب مي شود . خود فقها اين سخن را مي گويند كه آموختن مسائل ، واجب مقدمي ولي واجب تهيؤي است ، و به اصطلاح واجب نفسي تهيؤي است ، يعني آن چيزي كه بر ما واجب است عمل كردن است ، مثلا ما بايد نماز بخوانيم ، ولي اينكه انسان بخواهد درست نماز بخواند ، بدون اينكه مسائل نماز را بداند امكان ندارد . پس براي اينكه انسان براي خواندن نماز آماده شود ، يعني بتواند نماز را صحيح بخواند ، واجب است مسائل نماز را ياد بگيرد .

اختصاص به نماز و روزه و اينگونه تكاليف ندارد ، هر وظيفه اي از وظايف اسلامي كه نيازمند به علم باشد ، همان علم برايش واجب مي شود به عنوان يك واجب نفسي تهيوي ، يعني واجبي كه ما را آماده مي كند براي واجب ديگر ، واجبي كه نوعي واجب مقدمي است . علم اخلاق هم طبعا [ يك واجب نفسي تهيؤي است ] . اسلام از ما يزكيهم مي خواهد ، تزكيه نفس مي خواهد ، آن هم كه بدون علم ممكن نيست ، پس آموختن مسائل رواني و اخلاقي ، مقدمه براي اينكه تزكيه نفس حاصل بشود لازم است .

همچنين وقتي ما بايد يك سلسله دستورات را از قرآن بياموزيم ، بديهي است آموختن خود قرآن و تفسير آن واجب است . و دائره علم آنوقت توسعه پيدا مي كند كه ما گذشته از واجبهاي عيني يك سلسله واجبهاي كفائي داريم ، يعني واجبهايي كه بايد بر اساس تقسيم كار صورت بگيرد .

نظير اينكه وجود پزشك لازم است ، پس علم پزشكي واجب كفائي است ، يعني واجب است به طور وجوب كفائي كه در ميان مردم به قدر كفايت پزشك باشد كه بيماران به آنها مراجعه كنند . پزشك كه بدون علم نمي شود ، و يا همين جور از زمين نمي رويد ، از آسمان هم كه نمي افتد ، همين انسانها بايد پزشك بشوند ، پس بايد علمش را بياموزند . آنكه اسلام مي خواهد اينست كه پزشك لازم است ، ولي بديهي است كه مقدمه اش را هم بايد تهيه كرد . اينست كه علم پزشكي واجب كفائي است . حدش چيست ؟ حد معين ندارد ، در هر زماني به هر حدي كه امكان دارد ، به همان حد واجب است . يك زمان بر مردم واجب بود " قانون " بوعلي را بخوانند ، امروز واجب است كه يك چيز ديگر بخوانند ، چون بهتر از آن آمده . مثال ديگر " تجارت " است . آيا در نظام اقتصادي اسلام وجود يك عده واسطه كه كالا را از توليد كننده به مصرف كننده برسانند تأييد و تثبيت شده كه عده اي شغل آزادي به عنوان واسطه ميان مصرف كننده و توليد كننده داشته باشند ؟ اگر تأييد شده ، علم تجارت هم آموختنش واجب است . مثال ديگر : قرآن مي فرمايد : أعدوا لهم ما استطعتم من قوه ومن رباط الخيل ترهبون به عدو الله وعدوكم ( 1 ) . آيا تهيه قوه به اندازه اي كه ترهبون به عدو الله وعدوكم واجب است يا واجب نيست ؟بله واجب است . ولي اين كار خود به خود كه انجام نمي شود ، با بيل برداشتن كه قوه به دست نمي آيد ، قوه به دست آوردن راه دارد ، راهش هم علم است . در چه حد ؟ همان حدي كه ترهبون به عدو الله وعدوكم كه در زمانهاي مختلف ، مختلف مي شود .

بنابراين طلب العلم فريضة علي كل مسلم تكليفش روشن است : بعضي از علمها واجب عيني است و بر هر فردي واجب است ، و بعضي از علمها واجب كفائي است به اعتبار اينكه مقدمه يك واجب [ كفائي ] است و مقدمه واجب ، واجب است .

بنابراين ، جاي شك و شبهه در اين جهت نيست چون بعضي ها مي گويند اين علمي كه واجب است فقط و فقط اختصاص دارد به علوم ديني ، يعني علومي كه موضوع آن علوم ، مسائل ديني است ، يعني آموختن خود دين . نه ، آموختن خود دين يك علم است ، آموختن چيزي كه انسان وظيفه دينيش را [ به وسيله آن ] بخواهد انجام بدهد علم ديگري است . منحصر نيست كه مردم بايد خود دين را بياموزند اما آن چيزهايي را كه اجراي دين موقوف به آنها است ديگر نياموزند . بايد آنها را هم

1. سوره انفال ، آيه 60 .